1ª FASE (ano 2008) - Medio Rural

Estación de Hidrobioloxía “Encoro do Con”
Castroagudín, 36617 Vilagarcía de Arousa (Pontevedra)
“IDENTIDADE ESPECÍFICA, AVALIACIÓN E SEGUIMENTO
DAS POBOACIÓNS DO XÉNERO ALOSA (CUPLEIDAE) NO
RÍO ULLA” - 1ª FASE (ano 2008)
Autores
Fernando Cobo Gradín
Javier Sánchez Hernández
Sandra Barca Bravo
Rufino Vieira Lanero
Carlos Morquecho Cobas
Pedro de M. Torres Martínez
Pablo Gómez Sande
Sheila Rivas Rodríguez
Mª Teresa Couto Mendoza
María J. Servia García
O grupo de investigación da Estación de Hidrobioloxía da USC, “Encoro do Con”, quere manifestar o séu agradecemento aos
membros dos equipos de Vixiancia Medioambiental da Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible da Xunta
de Galicia pola colaboración prestada na toma de mostras.
ÍNDICE
INTRODUCIÓN E OBXECTIVOS ........................................................................................................... 3
INTRODUCIÓN ........................................................................................................................................ 3
OBXETIVOS DO ESTUDO ......................................................................................................................... 5
BIOLOXÍA DAS ALOSA SPP. DE GALICIA.......................................................................................... 9
MORFOLOXÍA ........................................................................................................................................ 9
CICLO VITAL ........................................................................................................................................ 11
ALIMENTACIÓN .................................................................................................................................... 12
CARACTERISTICAS XERAIS DO RÍO ULLA ..................................................................................... 17
REDE FLUVIAL ..................................................................................................................................... 17
PERFIL LONXITUDINAL .......................................................................................................................... 19
CARACTERIZACIÓN HIDROLÓXICA ......................................................................................................... 20
REGULACIÓNS MEDIOAMBIENTAIS ......................................................................................................... 22
ESTACIÓNS DE MOSTRAXE .............................................................................................................. 25
XIMONDE ............................................................................................................................................ 25
PONTEVEA .......................................................................................................................................... 25
XIRIMBAO ............................................................................................................................................ 26
PONTE SINDE ...................................................................................................................................... 27
HERBÓN ............................................................................................................................................. 28
METODOLOXÍA XERAL ...................................................................................................................... 33
SELECCIÓN DAS ESTACIÓNS DE MOSTRAXE ........................................................................................... 33
CONTROL DA CALIDADE DA AUGA .......................................................................................................... 34
Temperatura da auga ................................................................................................................... 35
Osíxeno disolvido ......................................................................................................................... 35
Conductividade eléctrica............................................................................................................... 35
pH ................................................................................................................................................. 36
Compostos nitroxenados .............................................................................................................. 36
Dureza, Calcio e Magnesio .......................................................................................................... 37
Sulfatos ......................................................................................................................................... 37
Ortofosfatos .................................................................................................................................. 38
Materia orgánica disolvida............................................................................................................ 38
Sólidos en suspensión e turbidez................................................................................................. 38
CARACTERIZACIÓN MESOLÓXICA DOS DESOVADOIROS ........................................................................... 40
Velocidade da corrente................................................................................................................. 40
Profundidade ................................................................................................................................ 40
Estudo Granulométrico ................................................................................................................. 40
Cobertura do substrato ............................................................................................................................ 40
Granulometrías........................................................................................................................................ 41
PARÁMETROS BIOLÓXICOS DAS ALOSAS ................................................................................................ 43
Identificación das especies........................................................................................................... 43
Determinación da idade................................................................................................................ 44
RESULTADOS...................................................................................................................................... 49
IDENTIDADE ESPECÍFICA DAS POBOACIÓNS DO RÍO ULLA ........................................................................ 49
CARACTERIZACIÓN MESOLÓXICA DOS DESOVADOIROS ........................................................................... 50
PARÁMETROS BIOLÓXICOS DAS ALOSAS ................................................................................................ 54
Estrutura de idade dos individuos reprodutores........................................................................... 54
Sex-ratio ....................................................................................................................................... 55
Biometria....................................................................................................................................... 56
Relación lonxitude-peso ............................................................................................................... 57
Crecemento .................................................................................................................................. 57
CONCLUSIÓNS .................................................................................................................................... 61
BIBLIOGRAFÍA..................................................................................................................................... 65
INTRODUCIÓN E OBXECTIVOS
Informe Alosa río Ulla 2008
2
Introdución e obxectivos
INTRODUCIÓN E OBXECTIVOS
INTRODUCIÓN
As alosas pertencen á familia Cupleidae, que comprende 56 xéneros e 181
especies amplamente distribuídas en todo o mundo, tanto no medio mariño como en
auga doce. O xénero Alosa agrupa a 16 especies na súa maioría anádromas e que
presentan unha gran variabilidade morfolóxica, recoñecéndose mesmo algún
morfotipo como subespecie. Isto leva a que a sistemática e taxonomía destes
cupleidos sexa confusa en moitos casos (BAGLINIÈRE, 2000), xa que as dificultades
veñen do enorme polimorfismo do xénero (FREDJ & MAURIN, 1987) e dos membros
da familia en xeral (HOESTLANDT, 1987), ademais a hibridación é un factor a ter en
conta ao investigar a súa filoxenia. (FARÍA et al., 2006).
Esta dificultade taxonómica ten a súa expresión popular na confusión de
nomes comúns cos que son coñecidas as dúas especies ibéricas do xénero: sábalo,
saboga, sabela , samberca, samborca, zamborca, espadín, colaque, polaca, xavares
ou trancho, sen que, dependendo das zonas, poda establecerse unha exacta
correspondencia con Alosa alosa ou Alosa fallax.
Ao igual que moitos outros peixes anfibióticos, o sábalo (Alosa alosa) é unha
especie migradora anámodra, aínda que se coñecen casos de poboacións illadas
que se teñen adaptado a unha vida exclusivamente fluvial (EIRAS, 1981). Se distribúe
desde Noruega, e ao longo de todo o litoral atlántico, ata as costas de Marrocos. Na
Península Ibérica é mais frecuente nas costas cantábrica e atlántica que na
mediterránea (DOADRIO et al., 1991). En España está catalogada como especie
vulnerable (ICONA, 1986; BRANCO & GONZÁLEZ, 1992).
3
Informe Alosa río Ulla 2008
A saboga (Alosa fallax) é tamén unha especie migradora anádroma, aínda
que penetra nos ríos dentro do seu curso baixo. A súa distribución é moi similar á do
sábalo, pero atinxe latitudes superiores no Atlántico Norte, ata as costas de Islandia
(BAGLINIÈRE, 2000) e está presente en todo o Mediterráneo. Algúns autores admiten
a existencia de varias subespecies; na Península Ibérica citouse Alosa fallax fallax
(Atlántico) e Alosa fallax rhodanense (Mediterráneo noroccidental) (DOADRIO et al.,
1991). En España está catalogada como especie vulnerable (ICONA, 1986; BRANCO
& GONZÁLEZ, 1992).
Os traballos realizados en Europa nos últimos 20 anos permitiron adquirir
unha boa visión de conxunto sobre as características biolóxicas dos adultos e o
estado das poboacións de alosas en todo o Atlántico Oriental e no Mediterráneo
Occidental (ver revisión en BAGLINIÈRE & ELIE, 2000; DOHERTY et al., 2004 ou BIANCO,
2002). Sen embargo, destaca a escasa información ofrecida pola literatura científica
sobre as poboacións de sábalo e saboga nos ríos españois, xa que son citadas
obras de carácter xeral (SOSTOA & LOBÓN-CERVIÁ, 1989; SOSTOA, 1990; ELVIRA,
1996; DOADRIO, 2001).
En Galicia os datos dispoñibles son escasos, reducíndose a algúns artigos
publicados nos anos 50 e 60 (ver p. e. Orio, 1953), onde xa se constatan notables
reducións no número de reprodutores entrantes no río Miño, e se aconsellaban
medidas de vixilancia e protección das zonas de freza. Posteriormente HERVELLA &
CABALLERO (1999) ofrecen datos moi xerais sobre a distribución destas especies.
Estes autores, de entre as citas previas existentes, constatan soamente a presenza
de A. fallax no tramo baixo, próximo á desembocadura, do Umia e do Miño; e
encanto a A. alosa, detectan a súa presenza no tramo baixo do Miño e do Ulla.
4
Introdución e obxectivos
OBXETIVOS DO ESTUDO
Desde sempre existiu unha certa controversia sobre a verdadeira identidade
específica das especies de Alosa que poboan o río Ulla, por iso, e porque a
frecuencia e as taxas de hibridación entre ámbalas dúas especies é descoñecida
neste río, dilucidar este aspecto será o primeiro dos obxectivos a atinxir.
O segundo obxectivo consiste en completar a primeira fase da avaliación e
posterior seguimento dos efectivos das poboacións de Alosa spp. do río Ulla. A
ausencia de datos previos obriga ao desenvolvemento dun traballo extenso para
investigar as relacións entre o tamaño do stock dos adultos, as condicións
medioambientais e o recrutamento. Isto será esencial para as valoracións futuras
das poboacións.
5
BIOLOXÍA DAS ALOSA SPP. DE GALICIA
Bioloxía das Alosa spp. de Galicia
BIOLOXÍA DAS ALOSA SPP. DE GALICIA
MORFOLOXÍA
As alosas, como todo os outros Cupleidos, caracterízanse por presentar un
corpo fusiforme lixeiramente comprimido lateralmente, pola presenza de pequenos
dentes e de numerosas branquispiñas que constitúen un filtro branquial eficaz
(WHITEHEAD, 1985). O xénero Alosa pertence á subfamilia Alosinae que comprende
outros seis xéneros, dos que se distingue pola presenza dunha muesca mediana
sobre a mandíbula superior, por un número de radios das aletas pélvicas igual a 8 e
por un recubrimento das branquispiñas inferiores e superiores entre elas no eixo
mediano do arco branquial (WHITEHEAD, 1985).
Figura 1. Detalle do filtro branquial formado polas branquispiñas
As especies e subespecies de alosas diferéncianse a partir de criterios
biométricos (número de branquispiñas, de vértebras, de radios nas aletas anal e
9
Informe Alosa río Ulla 2008
dorsal, número de escamas sobre a liña lonxitudinal), morfolóxicos (forma do corpo,
presenza de dentes palatinos e vomerianos), e a partir da súa distribución xeográfica
e das súas características etolóxicas (BAGLINIÈRE, 2000). Así, Alosa alosa presenta
diferenzas con Alosa fallax en tres características fundamentais: número de
branquispiñas (> 90 contra < 60 en A.fallax) (SPILLMANN, 1961), unha talla maior
(WHITEHEAD, 1985) e unha disposición diferente das escamas (MENNESSON-BOISNEAU
& BOISNEAU, 1990).
Alosa alosa
É unha especie de talla media que pode acadar os 83 cm de lonxitude total e
4 kg de peso. O seu corpo é fusiforme e comprimido lateralmente. Os ollos
presentan pálpebras adiposas. Branquispiñas numerosas (85 a 130) e máis longas
que os filamentos branquiais. Presenta ademais unha mancha postopercular e
escamas cicloideas grandes moi características. A liña lateral está ausente e a liña
ventral media forma una quilla más ou menos patente (DOADRIO, 2001).
Alosa fallax
Acada tallas de 25 a 40 cm, podendo chegar ata os 55 cm, con pesos de ata
2 kg. O corpo está aplanado lateralmente e é mais pequeno que o da especie
anterior, aínda que mais robusto. Na parte lateral superior do corpo presenta con
certa frecuencia, aínda que non sempre, manchas negras (de 5 a 10) que diminúen
de tamaño ao longo do corpo. As branquispiñas son curtas e o seu número varia de
30 a 60. Recoñecéronse algunhas subespecies, de validez discutible, polo número
de branquispiñas.
10
Bioloxía das Alosa spp. de Galicia
Figura 2. Individuo adulto de Alosa fallax capturado no río Ulla.
CICLO VITAL
Ámbalas dúas especies de alosas rexistradas en Galicia son migradoras
anádromas. A idade dos adultos de Alosa alosa que remontan o río para
reproducirse varia de 3 a 6 anos nos machos e de 3 a 8 nas femias (MENNESSONBOISNEAU et al., 2000b). En Francia as poboacións máis meridionais teñen unha
idade media máis elevada (SABATIÉ et al., 1996) que a das poboacións máis
setentrionais que colonizan os grandes ríos franceses (MENNESSON-BOISNEAU, 1990;
TAVERNY, 19991). Sen embargo, a repartición de clases de idade que remontan os
ríos esta dominada por exemplares de 4 a 6 anos, pero a idade media de remonte
das femias é superior á dos machos (MENNESSON-BOISNEAU et al., 2000b).
As poboacións sufriron un declive moi importante debido á construción de
encoros que lles impiden acadar as zonas de desove. A súa entrada nos ríos
prodúcese cara o mes de abril e frezan entre maio e xuño, poñendo os ovos durante
a noite sobre substrato de area ou grava. O comportamento reprodutor é moi curioso
xa que os reprodutores se agrupan ao anoitecer, nadando en círculos e petando na
11
Informe Alosa río Ulla 2008
superficie coa aleta caudal, momento tralo que ten lugar a freza. Tanto adultos como
xuvenís vanse pronto ao mar. A. fallax é eminentemente mariña; en España penetra
nos ríos pero quédanse preto das desembocaduras. Polo contrario, no caso de A.
alosa, téñense atopado poboacións illadas adaptadas a unha vida exclusivamente
fluvial (DOADRIO, 2001).
ALIMENTACIÓN
Aínda que a alimentación das alosas adultas está pouco estudada,
acostumase a asumir que é planctónica. Aliméntanse esencialmente de zooplancto e
máis especialmente de Copépodos, Eufasiáceos e Misidáceos, que completan as
necesidades enerxéticas (MAITLAND, 1972; QUERO, 1984; TAVERNY, 1991; SABATIÉ,
1993). Frecuentemente poden incluír outros tipos de presas na dieta, como
Cefalópodos, larvas velíxeras de Moluscos (TAVERNY, 1991), Isópodos e outros
peixes (SABATIÉ, 1993). De feito, as alosas adultas poden ser consideradas como
predadores selectivos e os taxons dos que se alimentan son os estadios peláxicos
de numerosas especies (TAVERNY, 1991).
A alimentación detense desde a entrada en auga doce. En efecto, a
proporción de individuos que teñen o estómago cheo diminúe nas primeiras
semanas da época migratoria. Mais alá, o tubo dixestivo das alosas esta baleiro e os
cegos pilóricos están atrofiados (MENNESSON-BOISNEAU et al., 2000a).
Por regra xeral, os xuvenís son eurifáxicos e utilizan toda a oferta de recursos
tróficos que están dispoñibles no medio que colonizan (TAVERNY et al., 2000). Na
auga doce o réxime alimentario das larvas esta constituído esencialmente por larvas
de insectos acuáticos e, secundariamente, por Moluscos e Crustáceos do
12
Bioloxía das Alosa spp. de Galicia
Zooplancto (APRAHAMIA, 1989; SABATIÉ, 1993). Sen embargo, o réxime alimentario
depende das presas dispoñibles, da especie de alosa, da talla do exemplar e da
estación (SABATIÉ, 1993; TAVERNY et al., 2000). Os xuvenís das dúas especies
capturan principalmente ninfas de Efemerópteros, larvas e pupas de Quironómidos e
larvas de Simúlidos (SABATIÉ, 1993; APRAHAMIAN, 1989).
No estuario, o nicho trófico dos xuvenís esta constituído por Copépodos,
Misidáceos, Isópodos, Anfípodos, peixes e insectos (larvas ou adultos en deriva)
(APRAHAMIAN, 1989; SABATIÉ, 1993). Ademais, en ocasións, as presas exógenas
poden ser relativamente máis abundantes que as presas bentónicas (TAVERNY et al.,
2000).
13
CARACTERÍSTICAS XERAIS DO RÍO ULLA
Características xerais do río Ulla
CARACTERISTICAS XERAIS DO RÍO ULLA
REDE FLUVIAL
O Ulla nace ao redor dos 640 m de altitude, sobre as penechairas situadas ao
norte da serra do Faro para baixar á comarca de A Ulloa sobre os 500 m onde atopa
o primeiro dos afluentes principais, o Pambre, aportando ao Ulla un caudal que lle
permite abrir unha saída cara o Océano a través dun pequeno corredor entre as
serras do Careón e o Farelo. Aquí ten lugar un corte no perfil lonxitudinal do río
desde Castro Amarante ata Basadre cun descenso duns 60 m.
Figura 3. Conca do río Ulla.
A conca do río Ulla presenta unha estrutura dendrítica, con drenaxe
rectangular e textura grosa, indicativa dun medio edáfico de forte permeabilidade e
baixa escorrentía superficial. En total abrangue uns 2803 km2 e presenta unha
17
Informe Alosa río Ulla 2008
marcada disimetría a favor da vertente esquerda pola presenza dos ríos Deza e
Arnego, o que lle condiciona un Índice de alongamento de 0'45 (RÍO-BARJA &
RODRÍGUEZ-LESTEGÁS, 1992).
Desde as penechairas que constitúen as súas fontes, o Ulla vaise formando a
partir de varios regos: o Sucastro, o Ribeira, o da Ermida e o ramal que temos por
principal que nace a 640 m de altitude na parroquia de Ansar. Todas elas forman, en
conxunto, unha canle xa definida na parroquia de Casas de Naia.
Pola ampla chaira de A Ulloa discorre lento, sen case fender a canle; só
pequenos regos van acrecendo o seu caudal ata recibir, pola dereita, o primeiro dos
afluentes principais, o río Pambre. Augas abaixo únense ao Ulla, pola dereita, o río
Seco e o río Furelos. Desde este punto ata Arzúa esténdese unha zona fortemente
disecada polos ríos Beseña, Boente e Iso.
A marxe dereita está drenada por pequenos ríos dos que salientamos: O río
Lañas, o Brandelos, e o Santa Lucía
A marxe esquerda do Ulla, de maior amplitude, é a de maior dinamismo
morfolóxico, e está ben drenada polos ríos Arnego, Deza, Liñares e Vea.
A partir de Pontevea o Ulla encáixase entre os bloques do Xesteiras e Meda
para se botar na veiga padronesa, xa no último tramo do seu curso, correspondente
ao Baixo Ulla. Aquí recibe, pola marxe esquerda, algúns pequenos afluentes dos
que podemos salientar o río Valga e o río Louro, pero o principal aporte de augas
neste tramo o recibe do río Sar.
18
Características xerais do río Ulla
PERFIL LONXITUDINAL
A pendente media é de 0'48%, pero o seu perfil lonxitudinal mostra un río
dividido en tres partes: a Conca Alta (comarca de A Ulloa) cunha pendente do 0'8 %;
o corredor de saída, cun 3'3 % de pendente, e o resto do curso (o Baixo Ulla) que
acada unha pendente media de 0'32 %.
A conca media do Ulla presenta, en termos xerais, unha gran diversidade
morfolóxica tanto ao longo do río como na diferenciación das súas vertentes.
Ademais, esta zona caracterízase pola manifesta asimetría da rede fluvial e a
alternancia de tramos fortemente encaixados pola presenza de bandas de rochas
básicas, metamórficas e graníticas de diversa dureza e tramos de pendentes suaves
e vales abertos en zonas de litoloxía homoxénea ou de recepción dos seus
principais afluentes. A diversidade entre as vertentes é manifesta. Na setentrional,
con menor caudal e diferenza de altitude, e con materiais máis homoxéneos, os ríos
forman grandes vales pouco profundos, mentres que na meridional os ríos atravesan
os distintos niveis de erosión (ou a variada composición litolóxica e a súa disposición
en bandas) provocando frecuentes rupturas de pendentes. A disposición alternante
val-interfluvio é moi acusada e notable en puntos como no val de Camba no Arnego,
no Deza ou no val de Tabeirós co río Liñares. Pola marxe dereita esta zona foi
fortemente disecada polos ríos Furelos, Beseño, Boente e Iso, que sinala o comezo,
segundo Martínez Conde, do chamado "escalón" de Santiago, no que fende o Ulla
un val fondo aproveitado polo encoro de Portodemouros.
A partir desta represa o Ulla atravesa un sector caracterizado pola alternancia
de tramos abertos e encaixados. Dos 300 - 350 m ata Santiago os afluentes son de
escasa importancia. O curso dos ríos dan como resultado un relevo sempre maino,
19
Informe Alosa río Ulla 2008
sendo os ríos Brandelos e o Santa Lucía a excepción, e sinalando o límite do curso
medio do Ulla na vertente setentrional.
A vertente sur, máis ampla, presenta un maior dinamismo e contraste
morfolóxico onde o xogo da tectónica de bloques provoca unha alternancia de valessuperficies achairadas máis intensa que na outra vertente.
Despois de Pontevea o Ulla vese obrigado a abrir camiño cara ao mar
formando unha gorxa que se traduce nunha zona de fervenzas e cadoiros que
sinalan o límite da parte media e o comezo do Baixo Ulla.
Este curso baixo está fundamentalmente condicionado pola gran depresión
que coincide coa falla que vai desde Carballo a Tui. O fondo, cun chan formado por
aluvións cuaternarios, obriga ao Sar a un curso maino e vagacento e afecta non só
ao río Sar pola dereita e aos ríos Valga e Louro pola esquerda, senón ao mesmo
Ulla, que se adapta á fractura na zona de Pontecesures.
Desde Padrón a canle do Ulla atravesa unha zona achairada entre aluvións e
sedimentos que forman numerosas illas, como a de Bexo, que dan lugar ao
chamado «lombo do Ulla». A partir da ponte de Catoira a influencia de augas
mariñas é cada vez maior; a mesma paisaxe cuberta de canavais e praderías
salinas sinala o indeciso da súa terminación. Acada neste punto uns 132 km de
lonxitude e unha sinuosidade de 1'78, das máis elevadas de Galicia.
CARACTERIZACIÓN HIDROLÓXICA
A conca do Ulla abrangue uns 2803'6 km2 (posiblemente a máis grande de
Galicia despois do Miño), cun caudal absoluto de 79'3 m3/s, o que representa un
caudal relativo de 28'3 l/s/km2, superior ao do Miño na desembocadura, o que se
20
Características xerais do río Ulla
explica non só pola menor amplitude da conca senón pola maior precipitación media
recibida nela.
A área da conca do Ulla posúe un clima Oceánico húmido cunha marcada
subseca estival, unha certa degradación continental augas arriba e unha
degradación mediterránea que, subindo polo río, esténdese polos vales fluviais da
vertente meridional.
Así, e de xeito xeral, a conca caracterízase pola dozura das temperaturas,
cunha temperatura media anual entre os 12°/16° C e unha amplitude térmica anual
que oscila entre os 11° C e os 14° C, onde os veráns e invernos son estacións
claramente definidas a costa da primavera e outono, que fan o papel de tránsito.
Aberta pola ría de Arousa a unha doada penetración das borrascas atlánticas, a
conca recibe abondosas precipitacións, superando sempre os 1100 mm e,
nalgunhas zonas, os 2000 mm. En termos xerais podemos falar dun área de altas
precipitacións centradas en Lavacolla (2044 mm) e outra de relativas baixas
precipitacións centrada en Lalín (1092 mm). A isoieta de 1500 mm discorre polo
centro da conca cara Santiago e o val do Tambre, formando un corredor entre as
altas precipitacións de Lavacolla e os montes de Olerón, feito que salienta a
disimetría pluviométrica entre ambas vertentes, de xeito que a norte recibe máis
precipitacións que a sur.
A estación chuviosa abrangue os meses de novembro, decembro e xaneiro; a
seca, os de xuño, xullo e agosto. Estas condicións de baixa pluviometría estival,
xunto coa permeabilidade dos chans, e o alto índice de escorrentía, provocan un
período de aridez ou subsequía duns catro meses -xuño a setembro- e un déficit
pluviométrico de 200 mm.
21
Informe Alosa río Ulla 2008
En Pontevea o Ulla acada un caudal absoluto de 64,5 m3/s, que para unha
conca de 2.291 km2 supón un caudal relativo de 28’1 l/s/km2. O período de augas
altas vai de decembro ata abril cun máximo en febreiro.
REGULACIÓNS MEDIOAMBIENTAIS
Unha ampla zona da conca do Ulla, incluíndo gran parte do río Sar, está
integrada na Rede Natura 2000. En total son 1633 ha que corresponden aos
concellos de Ames, Brión, Catoira, Dodro, A Estrada, Boqueixón, Padrón,
Pontecesures, Rianxo, Rois, Silleda, Teo, Touro, Valga, Vedra e Vila de Cruces.
Esta zona denominada “Sistema Fluvial Ulla-Deza” foi declarada Lugar de
Importancia Comunitaria (LIC ES1140001), pola súa biodiversidade e pola
conservación da flora e fauna da ribeira fluvial e marisma, segundo o Decreto
72/2004 do 2 de abril, polo que se declaran determinados espazos como Zonas de
Especial Protección dos Valores Naturais. (DOG, Luns, 12 de Abril do 2004, Nº 69,
páx. 5046).
22
ESTACIÓNS DE MOSTRAXE
Estacións de mostraxe
ESTACIÓNS DE MOSTRAXE
XIMONDE
Coordenadas: UTM: 29T 543156 4732596.
Esta estación está situada augas abaixo da Estación Ictiolóxica de Ximonde,
entre as aldeas de Ximonde e Cubelas (Concello de Vedra). Corresponde a un
tramo de río en curva cun amplo depósito de area fina e limo na marxe dereita no
que foron mostrexados 40 m2. A cobertura vexetal no tramo acada o 10 %, pero a
área mostrexada estaba ben iluminada.
Figura 4. Estación e capturadeiro de Ximonde.
PONTEVEA
Coordenadas: UTM: 29T 536962 4734260
Estación está situada a 7990 m augas abaixo da anterior, uns 40 m abaixo da
Ponte Grande de Pontevea (Pontevea, Concello de Teo). A zona de estudo
25
Informe Alosa río Ulla 2008
corresponde a unha zona da marxe esquerda do río formada por area fina e limo con
pequenos fragmentos vexetais e plantas, principalmente espadanas (Typha sp.). En
total foron mostrexados 25 m2. A cobertura vexetal no tramo é dun 10 %, pero a área
estudada carece de cobertura.
Figura 5. Estación de Pontevea.
XIRIMBAO
Coordenadas: UTM: 29T 536281 4732680
Estación está situada a escasos metros augas abaixo do ponte colgante do
Xirimbao (Pontevea, Concello de Teo). A zona de estudo corresponde a unha zona
da marxe esquerda do río formada por area fina e limo con pequenos fragmentos
vexetais e plantas. A cobertura vexetal no tramo é dun 10 %, pero a área estudada
carece de cobertura.
26
Estacións de mostraxe
Figura 6. Estación e escala do Xirimbao.
PONTE SINDE
Coordenadas: UTM: 29T 533360 4732351
A estación está situada a uns 50 m arriba de Ponte Sinde. Accédese a ela por
un camiño veciñal que parte da aldea de Barcala (Concello da Estrada) e chega á
estación de guiado, na marxe esquerda do río Ulla. A cobertura vexetal no tramo
apenas acada o 5% e a zona de mostraxe atopábase case descuberta e con boa
iluminación solar.
Figura 7. Estación de Ponte Sinde.
27
Informe Alosa río Ulla 2008
HERBÓN
Coordenadas: UTM: 29T 530229 4731074
A última estación seleccionada no río Ulla está situada a uns 4820 m da
anterior, na marxe dereita do río, a carón da aldea de Herbón (Concello de Padrón),
onde as augas discorren lentamente por un cauce amplo e bastante profundo. As
escasas árbores situadas no borde do río (cobertura media dun 15 %) non chegan a
dar cobertura á zona de estudo, que se atopa ben iluminada.
Figura 8. Estación de Herbón.
A seguinte táboa recolle os valores dos parámetros fisicoquímicos medidos en
cada unha das estacións de mostraxe do río Ulla.
28
Estacións de mostraxe
Ximonde
Pontevea
Xirimbao
Ponte Sinde
Herbón
Temperatura (ºC)
18.6
18
18.3
17.8
19
pH
6.9
6.9
6.7
5.7
7.2
Conductividade (μS/cm)
63
63
58
31
74
O2 disolvido (mg/l)
8.4
8.9
8.8
8.9
9.1
O2 saturación (%)
88
93
93
92
99
Materia orgánica auga (mg/l)
2.2
3.2
2.9
3.0
3.3
Sólidos en suspensión (mg/l)
1.6
4.9
2.2
1.8
0.4
1
2.6
2.4
4.6
1.4
25.5
25.0
24.6
25.5
22.5
Turbidez (UNT)
Dureza [CaCO3] (mg/l)
++
(mg/l)
4.6
4.6
4.7
5.6
4.2
++
(mg/l)
3.4
3.3
3.1
2.8
3.0
Sulfatos (mg/l)
1.0
13.8
7.9
11.5
5.4
Nitritos (mg/l)
0.016
0.024
0.049
0.093
0.062
Nitratos (mg/l)
5.4
9.0
7.0
7.3
6.5
Amonio (mg/l)
0
0
0
0
0.066
0.02
0.02
0.01
0.01
0
Ca
Mg
Ortofosfatos (mg/l)
Táboa 1. Valores dos parámetros fisicoquímicos
29
METODOLOXÍA XERAL
Metodoloxía xeral
METODOLOXÍA XERAL
Cando se estudan poboacións de Alosa spp., as comparacións entre os datos
das campañas anuais subministran valoracións fiables a partir dos primeiros seis
anos de seguimento estandarizado. Polo tanto, o plano de traballo deseñouse en
dúas fases: un estudo preliminar que estandarice a metodoloxía e a estratexia de
mostraxe, dun ano de duración, e unha segunda fase, de seguimento das
poboacións, que pódese prolongar indefinidamente.
O ritmo dos rexistros necesita ser flexible cada ano, porque o comezo da
migración adulta depende das temperaturas extremas da auga. Ademais, se as
condicións climáticas adversas persisten ao longo do desove, é posible que o éxito
reprodutor sexa baixo e, como consecuencia, se capture un número moi reducido de
xuvenís.
Tal e como puxemos de relevo na introdución, son numerosas as
investigacións levadas a cabo en varios países europeos nos últimos 20 anos sobre
o estado das poboacións e a bioloxía de Alosa alosa e, en menor medida, Alosa
fallax. Moitos dos métodos de estudo desenvolvéronse especialmente en Francia,
Portugal, e Gran Bretaña, onde actualmente contan con valiosa información sobre a
súa distribución e zonas de reprodución.
SELECCIÓN DAS ESTACIÓNS DE MOSTRAXE
A selección das estacións de mostraxe foi precedida pola realización dunha
análise pormenorizada de cada río mediante ferramentas XIS e a cartografía
33
Informe Alosa río Ulla 2008
dispoñible co fin de identificar a presenza dalgún obstáculo insalvable para os
adultos de alosa que limite o seu remonte reprodutor.
CONTROL DA CALIDADE DA AUGA
A toma de mostras para as análises químicas realizouse con recipientes de
plástico lavados coidadosamente con auga destilada. No momento da toma de
mostras enchéronse e baleiráronse repetidas veces coa auga a analizar. No
momento da toma de cada mostra determinouse o pH, a Conductividade, o Osíxeno
disolvido e a temperatura mediante unha sonda multiparamétrica portátil.
Os principais criterios seguidos na toma de mostras foron os seguintes:
Previamente á toma da mostra os materiais que ían ser utilizados para a
recollida das mostras foron lavados con auga destilada e con auga da propia
estación de mostraxe, evitándose, desta maneira que calquera impureza puidera
afectar aos resultados.
O procedemento para a toma dunha mostra foi o seguinte: o volume total da
mostra a analizar tomouse nunha zona representativa do río; a mostra tomouse a
2/3 de profundidade desde o fondo da canle. Sempre que foi posible evitouse tomar
as mostras nas zonas de escasa corrente (facies léntica).
Os materiais dos envases que se utilizaron foron escollidos segundo a
analítica a realizar; así, utilizouse o polietileno de alta densidade (HDEP), o vidro e o
vidro esterilizado, segundo as especificacións das normas e estándares existentes
para os diferentes parámetros.
34
Metodoloxía xeral
Para asegurar a estabilidade dalgúns compostos, as mostras foron
pretratadas in situ con diferentes aditivos. As mostras recollidas foron trasladadas ao
laboratorio refrixeradas a 4ºC en neveiras portátiles.
Temperatura da auga
A temperatura xoga un importante papel na distribución e ecoloxía dos
organismos acuáticos e condiciona os valores de outros parámetros químicos: a
elevación da temperatura provoca unha diminución da densidade, da viscosidade e
da solubilidade dos gases (entre eles cabe destacar unha diminución do Osíxeno
disolvido). As medidas realizáronse cunha sonda de temperatura a 10 cm de
profundidade.
Osíxeno disolvido
O Osíxeno disolvido provén fundamentalmente do contacto coa atmosfera e
da fotosíntese das plantas acuáticas e é consumido na oxidación dos compostos
inorgánicos e, polos organismos, na respiración e na degradación das substancias
orgánicas. A súa solubilidade depende da presión atmosférica, da temperatura da
auga e da salinidade.
Utilizouse un oxímetro portátil de eléctrodo de membrana. Os resultados
exprésanse en mg O2/l. A porcentaxe de saturación obtense unha vez que se
introduce no aparello o valor da presión atmosférica. En termos biolóxicos é máis
interesante coñecer a porcentaxe de saturación do O2 que a súa concentración en
mg/l, pois indícanos se existen procesos químicos ou biolóxicos que estean a retirar
O2 da auga.
Conductividade eléctrica
A conductividade dunha auga é unha medida da súa capacidade para
transportar unha corrente eléctrica. Esta capacidade depende da concentración de
35
Informe Alosa río Ulla 2008
ións, da súa valencia e da súa mobilidade, e permite establecer o grao de
mineralización. As augas contaminadas e, sobre todo, os vertidos industriais
presentan unha considerable variación diaria da súa conductividade.
Para a súa medida empregouse un conductivímetro portátil. Os resultados
exprésanse en µS/cm a 25 ºC de temperatura.
pH
Indica a concentración de hidroxenións na auga. O pH dunha auga reflicte a
intensidade do seu carácter ácido ou básico. Determínase mediante a utilización dun
pHmetro e os resultados son expresados en unidades de pH a 25 ºC de
temperatura.
As augas naturais teñen normalmente valores de pH de 4 a 9 e dito valor está
en función, entre outros, da natureza dos solos e dos niveis de CO2 existentes.
Compostos nitroxenados
As formas de Nitróxeno de maior interese nas augas naturais e residuais son,
por orde decrecente do seu estado de oxidación: nitratos, nitritos e amonio. Todas
estas formas do Nitróxeno, e mesmo o Nitróxeno gaseoso, son interconvertibles.
Os nitratos preséntanse como trazas nas augas superficiais, porén debido ao
aporte de materia orgánica, os nitratos poden contaminar as augas superficiais.
Pódense medir por espectrofotometría. O método é moi bo para mostras limpas, pero
pódese adaptar ben para mostras con materia orgánica nas que a natureza desta
permanece constante. A filtración das mostras a través de membranas de 0’45 µm,
antes de realizar as medicións, axuda a minimizar as interferencias ocasionadas pola
presenza de materia orgánica.
36
Metodoloxía xeral
Os nitritos acostuman orixinarse por desdobramento das substancias
orgánicas, que ao degradarse lentamente se mineralizan, pudendo pasar a amonio
ou oxidarse para dar nitritos. Así pois, son un estado intermedio da oxidación do
Nitróxeno, tanto na oxidación do amonio a nitrato como na redución do nitrato. Unha
auga que contén nitritos ou amonio pode considerarse sospeitosa.
O Nitróxeno amónico preséntase en parte en forma de ións amonio e, en
parte, en forma de amoníaco. Entre ambas formas de aparición existe un equilibrio
dependente do pH. O amonio, e especialmente o amonio non ionizado, son tóxicos
e, dependendo dos efectos sinérxicos con outros parámetros, poden ocasionar
episodios contaminantes graves nas augas continentais.
Dureza, Calcio e Magnesio
O grao de mineralización dunha auga ven dado pola dureza total
(bicarbonatos, sulfatos de Calcio ou Magnesio). Este contido en sales magnésicas e
cálcicas determinouse mediante volumetría. Os resultados exprésanse en mg/l de
CaCO3.
O Calcio contribúe á dureza total da auga e determinouse por medio dunha
valoración con EDTA.
A cantidade de Magnesio calcularase a partir da medición do Ca++ e dureza
por diferenza entre o volume gastado na determinación da dureza total e na
determinación do ión Calcio. Os resultados exprésanse en mg/l.
Sulfatos
Para a determinación dos sulfatos, a mostra trátase con acetato de bario en
medio ácido, formándose un precipitado branco de sulfato de bario que se estabiliza
mediante unha solución de goma arábiga. Desta maneira obtense unha suspensión
37
Informe Alosa río Ulla 2008
homoxénea que se mide nun espectrofotómetro a unha lonxitude de onda de 425 nm
fronte a unha recta de calibrado realizada previamente.
Ortofosfatos
A determinación de ortofosfatos baséase na reacción en medio ácido entre os
anións fosfato presentes na mostra e o molibdato amónico para xerar ácido
molibdofosfórico, o cal redúcese mediante ácido ascórbico xerando unha coloración
azul debida ao molibdeno, susceptible de ser determinada a 690 nm.
Materia orgánica disolvida
A oxidación da materia orgánica e das substancias oxidables efectúase en
medio ácido con permanganato potásico en quente. Posteriormente engádese un
exceso de ácido oxálico que se valorará con permanganato potásico. A materia
orgánica da mostra calcúlase en función do volume de permanganato consumido
nesta valoración.
Sólidos en suspensión e turbidez
O contido de sólidos en suspensión é moi variable segundo os cursos de
auga e está en función da natureza dos terreos atravesados, da estación, da
pluviometría, de posibles vertidos, etc.
Uns elevados niveis de sólidos en suspensión poden impedir a penetración da
luz e a diminución de Osíxeno. As arxilas e partículas orgánicas constitúen un
soporte para ións, moléculas e axentes biolóxicos. Pero os materiais en suspensión
ademais de alterar as propiedades físicas da auga, interveñen de distinta maneira na
vida dos organismos:
38
Metodoloxía xeral
1. A existencia de gran cantidade de materiais en suspensión incrementan a
turbidez o que reduce o grosor da capa fótica e interfire cos procesos
fotosintéticos.
2. Moitas das substancias en suspensión teñen efectos tensioactivos, é dicir
alteran a tensión superficial, o que interfire coa vida do neuston
(comunidades biolóxicas que se desenvolven na interfase aire-auga).
3. Interfiren nos procesos de alimentación de filtradores que constrúen redes
ou peneiras.
4. Interfiren nos procesos respiratorios pois teñen un efecto abrasivo sobre as
delicadas estruturas respiratorias.
5. Dificultan a visión dos depredadores.
6. Os
materiais
en
suspensión
poden
prexudicar
notablemente
aos
desovadoiros e dar lugar a unha importante mortalidade que pode chegar a
ser superior ao 80 %.
A mostra fíltrase utilizando un aparello de baldeiro a través dun filtro de fibra
de vidro de 0’45 µm. Posteriormente sécase o filtro a 105 ºC e determínase a masa
do residuo retido no filtro mediante pesaxe.
39
Informe Alosa río Ulla 2008
CARACTERIZACIÓN MESOLÓXICA DOS DESOVADOIROS
Velocidade da corrente
A velocidade da auga mediuse por medio dun correntímetro dixital que integra
as velocidades máxima, mínima e media. Os resultados medios foron distribuídos en
clases segundo a escala de BERG (1948):
Velocidade (cm/s)
Corrente moi rápida
rápida
> 100
50 - 100
moderada
25 - 50
lenta
10 - 25
moi lenta
< 10
Táboa 2. Caracterización dos cursos da auga en función da velocidade da corrente
Profundidade
A profundidade mediuse mediante unha variña de aluminio graduada de 2 m
de lonxitude.
Estudo Granulométrico
Cobertura do substrato
A cobertura do substrato determinouse estimando a superficie mediante a
axuda dun marco cuadriculado de dimensións estandarizadas (véxase a figura 9).
40
Metodoloxía xeral
Figura 9. Marco de cuadriculas sobre o substrato.
Granulometrías
As mostras do sedimento (unha por transecto) tomáronse cun mostreador
“corer” e as análises granulométricas realizáronse baseándonos no método de
peneirado húmido nunha columna de peneiras de luz de malla normalizada a 5
ciclos/s durante 20 minutos, e posterior secado a 70º C durante 4h, exceptuando as
fraccións máis finas (0'125 mm e 0'063 mm) que débense secar 5h. A táboa 3 sinala
os nomes habituais que se dan ás diferentes clases de tamaño de partículas.
Os sedimentos que forman o leito dos ríos están constituídos, na súa maior
parte, por un conxunto de materiais inorgánicos, en forma de grans, de diferentes
tamaños, e entre os que se atopan partículas orgánicas de distinta orixe e en
variadas proporcións. Estes grans están en contacto uns cos outros e, entre as súas
superficies, prodúcense uns pequenos espazos, coñecidos como intersticios, que
están ocupados por auga (auga intersticial) que circula entre eles da mesma
maneira que a auga en superficie. Estes espazos poden ser habitados por distintos
seres vivos que desenvolven neles as súas funcións vitais, xa sexa ocupados por
formas inmaturas ou porque neles se desenvolverán as postas das alosas. O
41
Informe Alosa río Ulla 2008
tamaño dos grans e as proporcións en que estes se atopan nun sedimento
(granulometría), constitúe un dos factores físicos máis importantes do hábitat fluvial.
CLASIFICACIÓN TEXTURAL DO SEDIMENTO
Ø Gran (mm)
Tipo textural
>2
Gravas
2-1
Area moi grosa
1 - 0.5
Area grosa
0.5 - 0.25
Area media
0.25 - 0.125
Area fina
0.125 - 0.063
Area moi fina
< 0.063
Pelitas
Táboa 3. Clasificación textural do sedimento.
Pola súa importancia, determinouse ademais a porcentaxe da materia
orgánica no sedimento segundo o método da perda de masa por calcinación das
diferentes fraccións na mufla a 450 ºC durante 4h.
42
Metodoloxía xeral
PARÁMETROS BIOLÓXICOS DAS ALOSAS
Os exemplares capturados foron proporcionados polo servizo de vixilancia da
Xunta de Galicia ou por datos recollidos no capturadeiro de especies migradoras de
Ximonde e nas enquisas a pescadores deportivos. De cada individuo foron tomadas
dúas medidas: lonxitude furcal e o seu peso. Asemade, tomouse unha mostra de
escamas e, cando houbo oportunidade, levouse a cabeza do exemplar ao
laboratorio para a extracción dos otolitos e o reconto das branquispiñas.
Os datos de lonxitude furcal das alosas permiten representar a estrutura de
idade da poboación capturada mediante a análise de distribución da frecuencia de
lonxitudes.
Figura 10. Alosa fallax no ictiómetro.
Identificación das especies
Alosa alosa e Alosa fallax e os seus híbridos poden ser diferenciadas
segundo a conxunción de varios criterios diagnósticos. O número de branquispiñas
de A. alosa e superior a 90, mentres que en A. fallax o número é inferior a 60
43
Informe Alosa río Ulla 2008
(SPILLMANN, 1961), e os híbridos de ámbalas dúas amosan valores intermedios
(Bagliniere com. pers.). As dúas amosan unha distinta disposición do imbricado das
escamas. Os otolitos, especialmente o sagitta, ten una morfoloxía diferente e,
normalmente, A. alosa é ais grande que A. fallax (WHITEHEAD, 1985; MENNESSONBOISNEAU & BOISNEAU, 1990).
Figura 11. Extracción do arco branquial e a súa morfoloxía en Alosa fallax (nº branquispiñas < 60).
Determinación da idade
A idade dos exemplares realizouse por medio da lectura dos aneis de
crecemento das escamas e dos otolitos. Como método complementario empregouse
o “Método Petersen” (1892) de análises das frecuencias de lonxitudes. Este método
asume que os sucesivos valores modais dunha distribución por clases de lonxitude
baseada nunha mostra representativa, da lugar a distintos grupos de idade
determinados respecto a iguais intervalos de tempo. Na práctica, coas distribucións
de frecuencias de tallas do total capturado, trázase nunha curva, na que se
distinguirán distintos modos de frecuencias de lonxitudes que determinarán as
distintas clases de idade con certo solapamento.
44
Metodoloxía xeral
O “Método Petersen” soamente se pode usar con especies que teñen unha
estación limitada de reprodución de modo que á pertencente a unha soa estación
pódese identificar como un só modo dentro dunha distribución de tallas polimodal.
Figura 12. Extracción dos otolitos sagitta de Alosa fallax.
Figura 13. Partes da escama e marca de reprodución de Alosa fallax.
45
Informe Alosa río Ulla 2008
Na figura 14 móstrase a determinación da idade dunha A. fallax de tres anos
e 35 cm de lonxitude furcal, e os diferentes tipos de otolitos.
1
2
Figura 14. Determinación da idade e tipos de otolitos de Alosa fallax.
1.- Sagitta. 2.- Asteriscus. 3.- Lapillus.
3
46
RESULTADOS
Resultados
RESULTADOS
IDENTIDADE ESPECÍFICA DAS POBOACIÓNS DO RÍO ULLA
Como quedou reflectido ao principio, o obxectivo inicial desta primeira fase do
estudio consistiu en establecer a correcta identidade específica das alosas no río
Ulla. Da análise dos arcos branquiais dedúcese que estamos diante dunha
poboación monoespecífica de Alosa fallax. Esta determinación vese confirmada pola
morfoloxía dos otólitos e pola disposición das escamas sobre a superficie do corpo.
Na táboa 4 móstranse os estatísticos descritivos do número de branquispiñas
dos 62 exemplares estudados.
Media
Moda Mínimo Máximo
Branquispiñas dereita
50’97 ± 0’427
51
47
59
Branquispiñas esquerda
50’19 ± 0’479
49
44
59
Todas
50’58 ± 0’322
49
44
59
Táboa 4. Número de branquispiñas.
Non desbotamos a posibilidade de que algún exemplar errático de Alosa
alosa poida ser atopado no Ulla, pero non se podería afirmar, por este feito, que o
número de individuos desta especie estean a constituír unha poboación estable no
río. Daquela, as referencias recentes que supostamente certifican a presenza desta
especie no río e a ausencia de A. fallax, deben ser consideradas coa debida
precaución, e unicamente consideraranse como fontes fiables cando aporten probas
biométricas sobre as características diagnósticas difererenciais.
49
Informe Alosa río Ulla 2008
Así pois, o feito de que esteamos fronte á especie Alosa fallax, subministra un
interese extra a este traballo, pois aporta datos da máis descoñecida das dúas
alosas. Ademais, as características da poboación do Ulla semellan ser particulares,
pois colonizan un tramo de río máis longo e con maior hidrodinamismo que noutras
rexións xeográficas estudadas.
CARACTERIZACIÓN MESOLÓXICA DOS DESOVADOIROS
Na etapa inicial do traballo, coa colaboración dos Drs. Bagliniere e Sabatié do
INRA francés e con membros do servizo de vixilancia ambiental da Consellería de
Medio Ambiente, emprendéronse estudios destinados a localizar os lugares de
desove e identificar desovadoiros potenciais, mediante técnicas de avaliación do
hábitat e escoitas nocturnas dos golpes de freza. De resultas destes traballos,
establecéronse cinco estacións de mostraxe para a súa caracterización mesolóxica.
Co fin de simplificar a presentación de resultados do presente informe,
optamos por describir polo miúdo o exemplo concreto dun desovadoiro estándar de
Alosa fallax, e o traballo da súa caracterización. Na figura 15 represéntanse os catro
transectos levados a cabo, e apórtanse
os datos granulométricos de cadansúa
análise. Reflíctese, asemade, a súa velocidade e cobertura do substrato.
Complementariamente, na figura 16 represéntase o perfil transversal da zona.
50
Resultados
Figura 15. Caracterización mesolóxica do desovadoiro do Couso (Xirimbao).
Beira esquerda
Beira dereita
Figura 16. Perfil transversal do desovadoiro do Couso (Xirimbao).
51
Informe Alosa río Ulla 2008
Por regra xeral, os desovadoiros de Alosa fallax no Ulla presentan unha
velocidade media da corrente de 37’8 ± 3’8 cm/s que, segundo a escala de BERG
(1948), pódese caracterizar como corrente moderada. Estes datos sitúanse na parte
superior do rango de variación que esa mesma especie presenta en outros ríos
europeos.
Un parámetro importante na descrición das zonas de desove é a profundidade
da auga, pois os ovos fecúndanse en superficie e teñen que se fixar rapidamente no
leito do río, sen que sexan arrastrados moito tempo ou tarden demasiado en chegar
ao fondo. Así, a profundidade media dos desovadoiros no río Ulla é de 84’8 ± 9’7 cm.
O estudo granulométrico ten, evidentemente, unha enorme importancia. A
táboa 5 e a figura 17 amosan que os cantos rodados constitúen o sedimento
característico sobre e fondo del río (58’43 %) en termos de cobertura do leito. Cando
se analiza a contribución gravimétrica despois do peneirado, predominan as gravas
(83 %), as cantidades de areas (17%) son baixas, e as pelitas case inapreciables.
Cantos rodados (%)
Cobertura
Granulometría
Grava (%)
Arena (%)
Areas finas e pelitas (%)
58’43 ± 4’610
37’67 ± 4’480 3’90 ± 1’071
-
-
82’71 ± 5’633 16’67 ± 5’229
0’62 ± 0’404
Táboa 5. Estudo granulométrico dos desovadoiros: cobertura e granulometría do substrato.
52
Resultados
1
3.90
37.67
58.43
Cantos rodados (%)
16.67
Grava (%)
Area (%)
2
0.62
82.71
Gravas (%)
Areas (%)
Areas finas e pelitas (%)
Figura 17. Caracterización dos desovadoiros en función da granulometría.
1.
Cobertura do substrato.
2.
Granulometría do substrato.
As análises da materia orgánica no sedimento reflicten valores baixos que
aseguran un bo subministro de osíxeno aos ovos, de xeito que a porcentaxe media
é do 0’35 % ± 0’01%.
53
Informe Alosa río Ulla 2008
PARÁMETROS BIOLÓXICOS DAS ALOSAS
Estrutura de idade dos individuos reprodutores
A maioría dos exemplares de A. fallax que entran no río están no seu terceiro
ano de vida (73 % correspondente a clase de idade 2+), sen embargo, unha parte
moderadamente significativa pertence a clase 3+ (24 %), e os restantes repártense
por igual entre a 1+ e a 4+ (figura 18).
80
73 %
Porcentaxe (%)
70
60
50
40
30
24 %
20
10
2%
2%
0
1+
2+
3+
4+
Clase de idade
Figura 18. Representación gráfica da estrutura das alosas reprodutoras da poboación
A idade de remonte das alosas axustase ao atopado por outros
investigadores (MENNESSON-BOISNEAU et al., 2000b). En Francia as poboacións máis
meridionais teñen unha idade media maior (SABATIÉ et al., 1996) que as poboacións
mais setentrionais que colonizan os grandes ríos franceses (MENNESSON-BOISNEAU,
1990; TAVERNY, 19991). Sen embargo, a idade media de remonte é maior nas femias
que nos machos (MENNESSON-BOISNEAU et al., 2000b).
54
Resultados
Sex-ratio
A repartición dos sexos varía en función da especie de alosa e da dirección
da migración, para o caso concreto de Alosa fallax algúns investigadores conclúen
que esta a favor dos machos (SABATIÉ, 1993), mentres que outros observaron que as
femias son máis abundantes (TAVERNY, 1991; Le CORRE et al., 1996). Na táboa 6 e
figura 19 mostrase a proporción de sexos obtida por nós no río Ulla. Aínda que os
datos indican unha certa preponderancia das femias, o reducido número de peixes
maduros sexualmente impídenos elevar esta conclusión a definitiva.
Nº exemplares Sex ratio
Femias
10
Machos
8
Sen determinar
44
1.25
Táboa 6. Sex-ratio.
44%
56%
Femias
Machos
Figura 19. Representación gráfica da repartición dos sexos
55
Informe Alosa río Ulla 2008
Biometria
As lonxitudes furcais das alosas estudadas amosan as variacións propias da
súa estrutura por clases de idade, de xeito que as tallas dos exemplares oscilan
entre os 29 cm e os 47’5 cm.
O peso seguiu unha variación semellante, con mínimos ao arredor dos 300 g
e máximos de ata 1300 g.
Aínda que se contou cunha serie incompleta de datos, da análise do factor de
condición dedúcese que na idade 3+ as alosas do Ulla mostran o seu mellor
momento reprodutivo e son os exemplares que contribúen principalmente ao éxito
reprodutor da poboación. Na táboa 7 reflíctese a estatística descritiva de todos estes
datos.
2+
Media
Moda Mínimo Máximo
Talla (cm)
33.01 ± 0.531
30
29
38
Peso (g)
477.35 ± 25.629 450
280
688
Índice de Condición
1.31 ± 0.030
1.01
1.55
3+
Talla (cm)
39.43 ± 0.933
Peso (g)
969.90 ± 61.295
Índice de Condición
1.60 ± 0.135
4+
Talla (cm)
Peso (g)
Índice de Condición
37
-
36.5
672
1.27
47.5
1370
2.70
32
450
-
29
280
0.69
47.5
1370
2.70
47.5
743
0.69
Talla (cm)
35.55 ± 0.781
Total Peso (g)
644.81 ± 49.115
Índice de Condición
1.38 ± 0.058
Táboa 7. Datos biométricos.
56
Resultados
Relación lonxitude-peso
Como se pode apreciar na figura 20, a relación lonxitude-peso que mellor se
axusta aos datos recollidos é a típica relación potencial.
1600
1400
2.9455
y = 0.0164x
2
R = 0.7302
Peso (g)
1200
1000
800
600
400
200
0
27
32
37
42
47
52
Talla (cm)
Figura 20. Relación lonxitude-peso.
Crecemento
A taxa instantánea de crecemento entre as idades 2+ e 3+ é 0’69 e a taxa de
crecemento lineal mensual medio é 0’22. No modelo teórico de crecemento (Von
Bertalanffy), a taxa instantánea de crecemento é diferente ao valor obtido, pois ten
un valor de 0’16 e a lonxitude teórica máxima que poden acadar as alosas deste río
é 80’30 cm (figura 21).
Figura 21. Curva de crecemento teórica para as alosas do río Ulla (Von Bertalanffy).
57
Informe Alosa río Ulla 2008
58
CONCLUSIÓNS
Conclusións
CONCLUSIÓNS
1. Segundo a análise dos arcos branquiais, os otólitos e a disposición das
escamas, as alosas do río Ulla constitúen unha poboación monoespecífica de
Alosa fallax.
2. As referencias recentes que certifican a presenza de Alosa alosa no río Ulla e
a ausencia de A. fallax, deben considerarse como fontes fiables unicamente
cando aporten probas biométricas sobre as características diagnósticas
difererenciais.
3. As características da poboación de A. fallax do Ulla semellan ser particulares,
pois colonizan un tramo de río máis longo e con maior hidrodinamismo que
noutras rexións xeográficas.
4. Por regra xeral, os desovadoiros de A. fallax no Ulla presentan unha
velocidade media que se sitúa na parte superior do rango de variación en
outros ríos europeos.
5. A profundidade media dos desovadoiros, a granulometría e a materia
orgánica no sedimento reflicten valores semellantes aos de outras especies
anádromas que aseguran o éxito do desenvolvemento dos vos.
6. A idade de remonte das alosas do Ulla axustase ao atopado en outros ríos
europeos. Na idade 3+ as alosas do Ulla mostran o seu mellor momento
reprodutivo e son os exemplares que contribúen principalmente ao éxito
reprodutor da poboación.
7. Aínda que os datos indican unha certa preponderancia das femias na relación
de sexos, o reducido número de peixes maduros sexualmente impídenos
elevar esta conclusión a definitiva.
61
Informe Alosa río Ulla 2008
62
BIBLIOGRAFÍA
Bibliografía
BIBLIOGRAFÍA
APRAHAMIAN, M.W. (1990). The diet of juvenile and adult twaite shad Alosa fallax
fallax (Lacèpéde) from the rivers Severn and Wye. Hydrobiologia, 179: 141152.
APRAHAMIAN, M.W. & APRAHAMIAN, C.D. (1990). Status of the genus Alosa in the
British Isles; past and present. Journal of Fish Biology, 37: 257–258.
APRAHAMIAN, M.W., BAGLINIÈRE, J.L., SABATIÈ, R., ALEXANDRINO, P. & APRAHAMIAN,
C.D. (2002). Alosa alosa and Alosa fallax spp. Literature Review and
Bibliography. Environment Agency Research and Development Report W1014, Environment Agency, Bristol. 307 pp.
APRAHAMIAN, M.W., LESTER, S.M. & APRAHAMIAM, C.D. (1998). Alosa Conservation in
England
and
Wales.
Environment
Agency
Technical
Report
W110,
Environment Agency North West Region, Warrington. 133pp.
BAGLINIÈRE, J.L. (2000). Le genre Alosa sp. En: Baglinière & Elie (Eds.) Les aloses
(Alosa alosa et Alosa fallax spp.). INRA Editions, Paris. 275 pp.
BAGLINIÈRE, J.L. & ELIE, P. (2000) (Eds.). Les aloses (Alosa alosa et Alosa fallax
spp.). INRA Editions, Paris. 275 pp.
BERG, K. (1948). Biological studies on the river Susaa. Folia Limnol. Scand., 4: 1318.
BERTALANFFY, L. VON. (1938): A quantitative theory of organic growth. Huml. Biol. 10:
181-213.
BIANCO, P. (2002). The status of the twaite shad, Alosa agone, in Italy and the
Western Balkans. Marine Ecology, 23: Suppl. 1, 51-64.
BLANCO, J.C. & GONZÁLEZ, J.L. (1992). Libro Rojo de los Vertebrados de España. Ed.
Ministerio de Agricultura Pesca y Alimentación.
65
Informe Alosa río Ulla 2008
CARBALLEIRA, A., DEVESA, C., RETUERTO, R., SANTILLÁN, E., & UCIEDA, F. (1983).
Bioclimatología de Galicia (2 Volúmenes). Ed. Fundación Barrié de la Maza.
250 p.
CASSOU-LEINS, J.J, CASSOU-LEINS, F., BOISNEAU, P. & BAGLINIÈRE, J.L. (2000). La
reproduction. En: Baglinière & Elie (Eds.) Les aloses (Alosa alosa et Alosa
fallax spp.). INRA Editions, Paris. 275 pp.
CASWELL, P.A. & APRAHAMIAN, M.W. (2001). Use of River Habitat Survey to determine
the habitat characteristics of Alosa-fallax (Alosa fallax fallax). Bulletin Français
de la Pêche et de la Pisciculture 362/363:919-929.
CLARIDGE, P.N. & GARDNER, D.C (1978). Growth and movements of the Alosa-fallax,
Alosa fallax (Lacépède), in the Severn Estuary. Journal of Fish Biology 12:
203–211.
DOADRIO, I. (coord.) (2001). Atlas y Libro Rojo de los Peces de Agua Dulce de
España. Madrid, Ministerio de Medio Ambiente.
DOADRIO, I., ELVIRA, B. & BERNAT, Y. (1991). Peces Continentales Españoles.
Inventario y Clasificación de las Zonas Fluviales, ICONA, Madrid, 221 pp.
DOHERTY, D., O’MAOILÈIDIGH N. & MCCARTHY T.K. (2004). The biology, ecology and
future conservation of twaite shad (Alosa fallax Lacépède), allis shad (Alosa
alosa L.) and Killarney shad (Alosa fallax killarnensis Tate Regan) in Ireland.
Biology and Environment. Proceedings of the Royal Irish Academy 104B (3):
93-102.
EIRAS, J. C. 1981. Sur une population d’Alosa alosa L., poisson migrateur
amphibiotique, thalassotrophe, bloquée en eau douce au Portugal. Cybium, 5:
69-73.
66
Bibliografía
ELVIRA, B. 1996. Endangered freshwater fish of Spain. In: “Conservation of
Endangered Freshwater Fish in Europe”, Kirchhofer, A. & D. Hefti (eds.),
Birkhäuser Verlag, Basel, pp.: 55-61.
FARIA, R.; WEISS, S. & ALEXANDRINO, P. (2006): A molecular phylogenetic perspective
on the evolutionary history of Alosa spp. (Clupeidae). Mol. Phylogen. Evol.,
40(1): 298-304.
FREDJ, G. & MAURIN, C. (1987). Les poissons dans la banque de données Medifaune.
Application
à
l’étude
des
caratéristiques
de
la
faune
ichtyologique
méditerrenéenne. Cybium, 11: 217-299.
HERVELLA, F. & CABALLERO, P. (1999). Inventariación piscícola de los ríos Gallegos.
Xunta de Galicia.
HOESTLANDT, H. (1991). General introduction to Cupleidae. In: The Freshwater Fish
of Europe: Cupleidae, Anguillidae. Hoestlandt, H. (Ed.), Vol. 2. Aula-Verlag
Wiesbaden, 13-31.
ICONA (1986). Lista roja de los vertebrados de España. ICONA, Ministerio de
Agricultura, Pesca y Alimentación. Madrid: 400 pp.
LE CORRE, M., BAGLINIÈRE, J.L., SABATÉ, M.R., MENELLA, J.Y. & PONT, D. (1997).
Données récentes sur les caractéristiques morphologiques et biologiques de
la population d’Alose feinte du Rhône (Alosa fallax rhodanensis, Ule, 1924).
Bull. Fr. PêchemPiscis., 346: 527-545.
MAITLAND, P.S. (1972). A key to the freshwater fishes of the British Isles with notes
on their distribution and ecology. Freswat. Biol. Assoc. Sci. Pub., 27: 139.
MENNESSON-BOISNEAU,
C.
(1990).
Migration,
répartition,
reproduction
et
caractéristiques biologiques des aloses Alosa sp. Dans le bassin de la Loire.
Thése doctorat, Université deRennes I, 106 p.
67
Informe Alosa río Ulla 2008
MENNESSON-BOISNEAU, C. & BOISNEAU, P. (1990). Recherches sur les aloses du
bassin de la Loire: migration, répartition, reproduction, caractéristiques
biologiques et taxonomie des aloses (Alosa sp). Thése doctorat (document de
synthèse), Universités de Rennes et de Paris Val de Marne, 143p.
MENNESSON-BOISNEAU, M., APRAHAMIAN, W., SABATIÉ, M.R. & CASSOU-LEINS, J.J.
(2000a). Caractéristiques des adultes. En: Baglinière & Elie (Eds.) Les aloses
(Alosa alosa et Alosa fallax spp.). INRA Editions, Paris. 275 pp.
MENNESSON-BOISNEAU, M., APRAHAMIAN, W., SABATIÉ, M.R. & CASSOU-LEINS, J.J.
(2000b). Remontrée migratoire des adultes. En: Baglinière & Elie (Eds.) Les
aloses (Alosa alosa et Alosa fallax spp.). INRA Editions, Paris. 275 pp.
ORIO, M. (1953). Datos para el estudio biológico de la Alosa alosa (sábalo) en el río
Miño. Industrias Pesqueras 640.
QUERO, J.C. (1984). Lês poissons de mer des pêches françaises. En: Grancher
(Ed.), 394 p.
RÍO-BARJA, F.J., & RODRÍGUEZ-LESTEGÁS, F. (1992). Os Ríos Galegos. Morfoloxía e
Réxime. Ed. Consello da Cultura Galega. Ponencia de Patrimonio Natural.
Santiago de Compostela. 333 p.
SABATIÉ, M.R. (1993). Recherches sur L’Écologie et la Biologie des aloses au Maroc
(Alosa alosa Linné, 1758 et Alosa fallax Lacépèpe, 1803): exploitation et
taxonomie des populations atlantiques, bioécologie des aloses de l’oued
sebou. Thése doctorat, Université de Bretagne occidentale, Brest, 326 p.
SABATIÉ, M.R., ALEXANDRINO, P. & BAGLINIÈRE, J.L (1996). Comparasion des
caractéristiques biologiques des Aloses vraies (Alosa alosa) de l’oued Sebou
(façade atlantique du Maroc) et du Lima (Portugal). Cybium, 20: 59-73.
SOSTOA, A. de (coord.). (1990). “Peixos”, Historia Natural dels Països Catalans.
Volumen 11. Barcelona, Enciclopedia Catalana.
68
Bibliografía
SOSTOA, A. de & LOBON-CERVIA, J. 1989. Fish and Fisheries of the River Ebro: Actual
State and Recent History. En: G.E. Petts (ed.): Historical Change of Large
Alluvial Rivers: Western Europe, pp. 233-247. John Wiley & Sons Ltd.
SPILLMANN, C.J. (1961). Faune de France. 65: Poissons d’eau douce, lechevailer, P.
(Ed.), Paris, 303 p.
TAVERNY, C. (1991). Contribution à la connaissance de la dynamique des populations
d’aloses (Alosa alosa et Alosa fallax) dans le système fluvio-estuerien de la
Gironde. Thèse Doctorat Université de Bordeaux I, 451 p.
TAVERNY, C., CASSOU-LEINS, J.J., CASSOU-LEINS, F. & ELIE, P. (2000). De l’œuf à
l’adultere en mer. En: Baglinière & Elie (Eds.) Les aloses (Alosa alosa et Alosa
fallax spp.). INRA Editions, Paris. 275 pp.
VERON, V. (1999). Les populations de grande Alose (Alosa alosa, L) et d’Alose feinte
(Alosa fallax, Lacepede) des petits fleuves francais du littoral Manche
Atlantique. Caracterisation morphologique, biologique et genetique. ENSAR
laboratoire Halieutique and INRA, Rennes. 81 pp.
WHITEHEAD, P.J. (1985). FAO species catalogue. 7: Clupeoid fishes of the world
(Suborder Cupeoidei). An annoted and illustrated catalogue of the Herrings,
Sardines,
Pilchards,
Sprat,
Anchovies
and
Wolf-Herrings.
Part
1:
Chirocentridae, Cupleidae and Pristigasteridae, FAO Fishries Synopsis, nº
125, vol. 7, Part 1, 303 p.
69