EL PRIMITIVO ERMITORIO DE RAM6N LLULL SOBRE EL MONTE DE RANDA Habiendo sido la «iluminacion» de Llull un acontecimiento transcendental en su carrera apostolica, es de todo punto importante csclarecer un «borron» del tiempo, no diffcil de subsanar, por otra parte, y cpie podrfa conducirnos a un terrcno donde podrian explicarse algunos liechos y hallar cabal interpretacion divcrsos pasajes de sus escritos. Se trata del ermitorio que Llull «mando construir para si»; y debe tenerse en cuenta la clausula que a este hecho antepone la Vida Coetania: «et in eodem loco in quo steterant pedes eius dum sibi in illo monte Dominus o s t e n d e r a t » E s t e ermitorio fijaba y marc.aba, geograficamente, el rlugar» de la «iluminacion». Llull utilizo el geografismo concedido por Dios a su «momento» ilustrativo para perfeccionar con ehcaz pulimiento su «Ars Magna». La «iluminacion» acontece en lo mas alto del monte de Randa, «dum ipse staret ibi celos attente respiciens». El hecho tiene tanta mas importancia cuanto mayor es el credito que podemos conceder al autor de la Vida Coetania, donde se consigna, con especificativo detaUe, la construccion objetiva del ermitorio. «Ramon dando gracias inmensas al Altisinio», desciende a la abadia y «empieza a ordcnar y hacer aqucl libro que llama primeramente Arte Mayor y luego Arte General; bajo cuyo Arte despues, como se sigue luego, hizo hbros diversos»... Una vez compuesto el libro en la antedicha abadfa, «ascendit iterum in mon2 3 tem predictum et in eodem loco, in quo steterant pedes ejus dum sibi in illo monte Dominus ostenderat rnodum Artis, heremitorium fieri sibi fecit, habitans in eo iugiter per quatuor menses et amplius». 1 Cf. Vita Beati Raymundi • Ib. Lulli, 14. 280 G. MOREY MORA Esta claro, pues, que el pequeho edificio sirvio para la confeccion y perfeccion del Arte Mayor, acomodado para la penitencia-agradecimiento a Dios y tambien, con toda certeza. acondicionado como escritorio donde acabo su libro capital. Nos limitaremos a introducir la documentacion aheja que lo avala por completo en su verdadera historia, y que concuerda, por enesima vez mas, con la Vida Coetania. He aquf el planteo basico del problema: <;Puede localizarse, actualmente, el primitivo ermitorio, mandado construir por Llull? Intentaremos hacerlo por dos caminos diferentes: de sentido arqueologico uno y otro de concordancia documental. En un principio, sin el menor antecedente historico, despues de contemplar detenidamente, sobre lo mas alto del monte de Randa, unas fosas o cavas que dormian placidamente cubiertas de pedruscada su sueho de siglos, las supusimos, bajo sincero espontaneo prejuicio, como algo relacionado con Llull. Constituian, en efecto, los «fundamentos» del ermitorio iluminador de L l u l l , segtin luego se vino comprobando. ,;C6m.o habfan podido resistir nada menos que a siete centurias? He aqui el testimonio de la historia acerca de sus reconstrucciones: De tres existe noticia documental. Ademas, hubo un intento de reconstrufrlo por los alrededores del 1700, ignorandose si llego a realizarse, aunque creemos que sf. La primera noticia de haber sido reconstrufdo el ermitorio luliano nos llega por una carta (bastante conocida) del canonigo Desclapes, quien detalla como Juan Llobet «se esforzo con gran trabajo 4 en reparar el derruido Lugar en el cual consta que el reverendo Ramon LluLL ha recibido La infusion de gracia^ (1446). 4 Mtro. H e aqui e s c u e t a m e n t e las efemerides de r e c o n s t r u c c i o n : E n t r e 1 4 4 3 y 1 4 4 6 p o r J u a n L l o b e t . En 1 4 7 8 o 1 4 7 9 por el v e n e c i a n o M a r i o de Passa. En 1 5 0 9 o 1 5 1 0 por F r a y M a r t i n C a r b o n e l l . El i n t e n t o de i e c o n s t r u c c i o n nos lo c o m u n i c a el j e s u i t a J . U . M I : CDSTURER, sin p r o p o n e r s e l o (deduccion n u e s t r a p o r lo t a n t o ) , en su l i b r o Historicas. 5 Disertaciones Cf. D i s e r t . I, C a p . 3 . ° , § X X I V , hacia el ano 1 7 0 0 . En esta c a r t a escribe Desclapes a un a m i g o s u y o , c o n s o l a n d o l e p o r la muerte de L l o b e t : «Totes ses obres dirigia a fi de a u m e n t a r y h o n r a r la d o c t r i n a del B e n a v e n t u r a t Mestre R a m o n Llull com a fael d e x e b l e seu. El esforsas ab gran t r a b a l l a lo derruit gracia>. lloc en lo cual consta que lo reverent ha rebude reparar la infusio de Las Disertaciones Hist6ricas del P. C u s t u r e r r e p r o d u c e n esta c a r t a . I b . cf. a r - ticulo de G. LLABBES, Pedro Juan T . V , Niim. 1 7 5 . 2 mestre R. Llull Llobet y su sepulcro, Bol. Soc. A r q u . L u l . , A i i o X , 281 EL PRIMITIVO ERMITORIO DE RAMON LLULL Unos documentos reales, relacionados con Mario de Passa (afio 1478), refieren la autorizacion de ser reconstruidas las «cases, celles e monestir». Es de notar la distincion que el documento hace entre casas y celdas. Las aqui llamadas casas eran las aulas de clase y habitacion para maestros y discipulos, mientras «celles» era asi llamada ya entonces la por antonomasia luliana. Eran una construccion notoriamente distinta y de elemental importancia, lo mas caracterfstico de aquel lugar. Reconocemos, tambien, una alusion a las «celdas» o ermita de Llull en un documento del Rey D. J u a n , que nos habla de unos imitadores de la vida ermitana de Llull y «eiusdem scientiae», quienes «in eodem monte inhabitarunt constructis sibi eremitis et habitatione illorum pertinentibus* . Lo cual permite establecer que tales ermitas, a imitacion de la primitiva del maestro (todo ello concuerda con los fundamentos actualmente estudiados), tenian adosada la habitacion correspondiente. Mas, para constancia de la endeblez de tales imitaciones, fijemonos en la continuacion del documento anterior: «quae demum succesu temporis dirutae et pro maiori parte terrae aequate s u n t » . Tuvimos larga ocasion de examinar muchas de las ermitas construidas por los discipulos de Llull sobre el monte y no lejos de los fundamentos por nosotros estudiados. En todas era manifiesta la diferencia. Por los alrededores de 1507 surgen los documentos que podemos estimar como de mayor importancia acerca del ermitorio. En primer 6 7 8 9 «En Blanes de B e r e n g u e r donsell, conseller e t c . . . Al a m a t lo b a t l e de 6 e t c . . . P e r p a r t del r e v n t . Algaida m e s t r e F r a r e Mario de Passa, en Arts e Medecina m e s t r e , h e r e m i t a , es estade a nos presentada certa provisio e Real C a r t a en la qual la M a j e s t a t R e a l . . . dona p l e n a e f a c u l t a t al dit m e s t r e M a r i o que l i b e r a m e n t p u s c a . . . edificar p a r a r e r e t o r n a r les cases, celles e monestir re- que lo R n t . M t r e . R a m 6 n Llull e m e s t r e J o a n L l o b e t tenian en lo puig de R a n d a . . . e les ditas cases, celles, hermitatjes e mones- tir ab l l u r s terres cultas posehesca e hage ensemps e t c . . . » (Arch. Episc. M. S. fol. 2 2 5 ) . 7 «...qui En Real C a r t a de 5 de S e p t . de 1 4 7 8 escribe el R e y D . J u a n lo siguiente: m a g i s t e r R a y m u n d u s L u l l d u m v i x i t , in m o n t e v u l g o dicto lo puig de R a n d a in R e g n o M a j o r i c a r u m posito, diutius h a b i t a v i t , et d e m u m Joannes L l o b e t et alii a m a tores e i u s d e m scientiae in e o d e m m o n t e i n h a b i t a r u n t constructis tatione illorum pertinentibus sibi eremitis et habi- quae d e m u m succesu t e m p o r i s d i r u t a e et pro m a i o r e p a r - te t e r r a e a e q u a t a e s u n t e t c » (Copia autentica que se guarda en un libro manuscrito del A r c h . Hist. E p i s c , a d q u i r i d o por c o m p r a a un p a r t i c u l a r por el Obispo C a m p i n s , fol. 2 2 8 ) . Cf. n o t a 7 . 8 9 Cf. n o t a 7 . 3 282 G. MOREY MORA lugar, conocemos un grabado de esta cpoca, en el que aparece nada menos que reproducido el minusculo edificio de la «infusion de grac i a » . Representa y conmemora el exito de una rogativa de lluvia, obtenido por la visita y peregrinacion de un crecido numero de devotos que ascendieron procesionalmente desde la alquerfa de Randa al «lugar de las e r m i t a s » . Aun cuando en el grabado se prescinde aparentemente de la mas elemental topografia, la descripcion de los accidentes del terreno (importantisimo en nuestro caso) viene a ser totalmente propia. EI artista quiso englobar en un mismo plano, dominado por un eclecticismo ideal, desde la iglesia de San Francisco, de donde salieron los devotos presididos por el canonigo Genovard (quien llevaba ocultas las quijadas del Beato), hasta el tamaho idealmente proporcional del monasterio, equiparado con la diminuta ermita de Llull. Otro documento importante es el despachado por los Jurados de Mallorca en 1509 y que concede una subvencion de reparacion a Fray Martin Carbonell, siendo forzoso suponer que por figurar el ermitorio en la Relacion de Monumentos Historicos del Reino, y a que el mandato de subsidio consta en un manuscrito relativo a tales monument o s . En este despacho defmese el ermitorio luliano como capilla o 10 11 12 1 0 Este g r a b a d o v i e n e r c p r o d u c i d o en las Obras literarias de Ramdn Llull, B.A.G., Madrid, 1 9 4 8 , p. 1 5 8 . 1 1 Este g r a b a d o , segiin n u e s t r a o p i n i o n , ilustraria el siguiente episodio: «En 5 de f e b r e r . . . estant q u e no p l o v i a lo R e v e r c n t M n . G r e g o r i G e n o v a r d , c a n o n g e , ab alguns devots p r e v e r e s e h o m e n s de h o n o r p a r t i r e n lo dijous e a n a r e n d i v e n r e s . . . ab un Crucifix c a n t a n t la l e t a n i a e altres d e v o c i o n s al Puig de R a n d a al lloc de les hermites e alli hague processo de L l u c h m a i o r , A l g a i d a e M o n t u i r i e feu lo s e r m o lo dit canonge et fet lo s e r m o sen t o r n a r e n les processons s a l v o q u e Ios de C i u t a t se d i n a r e n en lo dit loc e ans q u e partisen de aili c o m e n s a a p l o u r e e de a q u i a n a r e n A l g a i d a e feu u n a b o n a a y g u a per la m a y o r p a r t de l a illa e t c » (Libro de la Sacristia de la G a t e d r a l , fol. 4 7 5 ) . 1 2 E n las Disertaciones Historicas de C u s t u r e r , Dis. I, C a p . 3 . ° , § 2 4 , l e e m o s lo siguiente: «Indica t a m b i c n la antigiiedad de la v e n e r a c i o n de este m o n t e o t r a escritura c u y o original sellado a u t e n t i c a m e n t e se guarda en el Arch. de la C a t e d . de M a l l . , y es un m a n d a t o , despachado p o r orden de los j u r a d o s de M a l l . p a r a q u e se p a g u e cierta cantidad al r e v d o . P. y v i r t u o s o religioso F r . M a r t i n C a r b o n e l l , de la O r d e n de los frailes de la O b s e r v a n c i a . . . para que havia de hacer de la capilla ayuda y subsidio de reparacion o celda del glorioso e i l u m i n a d o D o c t o r el M t r o . R. L l u l l , construida cada en lo mds alto del monte de Randa, y edifi- en la cual dicho v i r t u o s o religioso al p r e s e n t e h a b i t a » . El hecho de h a b e r sido r e c o n s t r u i d a y r e h a b i t a d a , l a e r m i t a l u l i a n a , aiin d e s - 283 EL PRIMITIVO ERMITORIO DE RAMON LLUXL celda, definicion que de el harfa espontaneamente ante los Jurados el mismo Carbonell, y que correspondia realmente a su aspecto arquitectonico. Conviene no perdamos de vista lo que hemos dado en llamar el «dualismo celular» del ermitorio luliano, aun observable en su actual arqueologfa. A traves de las declaraciones de los testigos del proceso de Beatificacion, en 1612, se hacen numerosas referencias a una pfa popularidad del primitivo habitaculo de Llull. Es notable la que hace el rector de la parroquia de Santa Eulalia, D. Bernardo Caldes, quien evidencia de nuevo el tipo «dualista» del ermitorio al llamarlo «su santa casicay hermita donde el hacfa p e n i t e n c i a » , confinnandonos, asi, el dualismo conjuntivo de las celdas. — En el mismo proceso antes citado leemos tambien una carta que los Jurados de Mallorca dirigfan al Cardenal Cisneros en 8 de Julio de 1513: «Esli estada dada en Mallorca, alt una gran muntaha quis diu Randa, ahont circa 200 anys dura una cellete que feu lo Rnt. Mtre. Ramon Llull en lo lloc propi 13 hon rebe lo do del Sant Esperit...*. u El ermitorio, por tanto, vino persistiendo «penosamentc», tal y pucs de 1 5 0 9 , nos descarga t o t a l m e n t e de una a p a r e n t e exageraci6n al a t r e v e r n o s en el dia de h o y , a p r e s e n t a r c o m o p a t e n t e s e identificadas las p r i m i r i v a s c a v a s . C o n c u e r da t a m b i e n la posibilidad de q u e las ruinas de la e r m i t a l u l i a n a , de q u e nos h a b l a C u s t u r e r en 1 7 0 0 , fueran las correspondientes a lo q u e h a b i a reconstrufdo Martfn C a r b o n e l l en 1 5 0 9 . 1 3 El D o c t o r D. B e r n a r d o Caldes, R e c t o r de la P a r r o q u i a de S t a . Eulalia, testigo en el proceso de Beatificacion de Llull, fol. 1 6 0 , manifiesta: «que se tenia por dichoso y m u y feliz c u a l q u i e r xristiano q u e h a v i a podido alcanzar alguna de las cosas c o m o son de r o p a , m a d e r a de la cruz en q u e X r i s t o le a p a r e c i o , y de su santa casica y ermi- ta e t c . . . » . Notese la i m p o r t a n c i a del d i m i n u t i v o y al m i s m o t i e m p o la dualizacion i m plicita de las celdas. En c u a n t o a esta cruz, q u e no podia ser sino alguna de las q u e Llull t e n d r i a colocadas en el i n t e r i o r de Ias celdas, s a b e m o s , por declaracion de otro testigo en el Proceso de Beatificacion (Pdre. Bolitxer, fol. 1 0 5 ) q u e uno de sus brazos m e d i a circa dos palms y mitx, m e d i d a que c o n c u e r d a con la pared de fondo de las actuales c a v a s . La e n t r a d a de la cava de testan La e n t r a d a mide a c t u a l m e n t e 4 p a l m o s y de la o t r a c a v a miis estrecha, donde p r o b a b l e m e n t e <yacia>, p a l m o s . Es de s u p o n e r q u e las medidas p r i m i t i v a s serian 4 y tres medio. m i d e tres respectivamente, s i m b o l i z a n d o los c u a t r o e l e m e n t o s de todo lo creado y las tres potencias del a l m a . Al f o n d o , sin e m b a r g o , a m b a s cavas miden 5 p a l m o s . Posible referencia a las cinco llagas. La m e d i d a l o n g i t u d i n a l es trece p a l m o s . En todas estas medidas p o d c m o s ver a p l i c a d o , tal v e z , el simbolisnio n u m e r i c o m c d i e v a l , pudiendo ser, el u l t i m o citado, el n i i m e r o f u n d a d o r de la Iglesia: Jesucristo y sus doce ap6stoles. 1 4 Cf. Proceso de Beatif. 1 6 1 2 , en el que se aduce esta c a r t a . 5 284 G. MOHEY MORA como nos lo diera a conocer, desde un principio, la Vida Coetania, siendo la ultima noticia historica que hemos podido elucubrar la «involuntaria» que nos transmite el P. J . Custurer, jesuita, quien, refiriendose a puntualidades sobre la «mata escrita», dice hallarse tambien esta en lo mas ako del monte cerca de las ruinas de un edificio que antiguamente fue ermita suya, y todavia conserva su nombre; la cual tratan de reedificar agora algunos devotos suyos. En 1700, por tan15 to, se conocia, por una bien fundada tradicion de rufnas a la vista, lo que fue ermita de R. Llull. — Si las actuales rufnas parecen una obra del siglo pasado se debc a la casi segura reconstruccion de que nos habla Custurer. La orientacion defensiva contra los elementos que azotan el monte es clara. Las cavas estan vueltas a mediodfa con el fin de obtener asi un acondicionamiento «primaveral» en su interior. Llull no solo habfa construido su ermitorio bajo un plan penitencial sino tambien como celda de trabajo. Solo en esta orientacion, con sus bocas vueltas al sur, podfan respirar las celdas una calida humedad que hiciera posible aquella duracion de circa 200 anys, de que nos habla la carta de los Jurados de Mallorca. G. 1 5 Disertaciones § XXIV. 6 Historicas, MOHEY JAIME CUSTURER, P a l m a de M . 1 7 0 0 , MORA Dis. I , C a p . 3 . ° ,