Unidade 5 - Consellería de Cultura, Educación e Ordenación

Educación secundaria
para persoas adultas
Ámbito da comunicación
Educación a distancia semipresencial
Módulo 2
Unidade didáctica 5
Textos narrativos
Páxina 1 de 63
Índice
1.
Introdución.................................................................................................................4
1.1
2.
Descrición da unidade didáctica ................................................................................... 4
Secuencia de contidos e actividades en lingua galega .........................................5
□
2.1
□
2.2
2.3
2.4
□
2.5
□
2.6
2.7
2.8
2.9
Comunicación oral ..................................................................................................... 5
Un conto tradicional galego ..................................................................................... 5
Educación literaria...................................................................................................... 6
Textos narrativos (aspectos teóricos) ........................................................................... 6
O oso e o raposo..................................................................................................... 7
Un conto galego literario ou culto: Sobre a morte de Bieito ..................................... 8
Comunicación escrita............................................................................................... 10
A carta persoal (aspectos teóricos) ....................................................................... 10
Coñecemento da lingua ........................................................................................... 13
Normas ortográficas: o uso do x (aspectos teóricos) .................................................. 13
Clases de palabras: o verbo (aspectos teóricos)......................................................... 14
Os tempos verbais (aspectos teóricos) ....................................................................... 15
Conectadores textuais e mecanismos de referencia interna II (aspectos teóricos) ..... 19
2.9.1
2.9.2
2.10
□
2.11
2.12
2.13
3.
Conectadores textuais......................................................................................................................................19
Mecanismos de referencia interna ...................................................................................................................20
A lingua galega...................................................................................................... 20
Lingua e sociedade .................................................................................................. 22
Internet, a radio e a televisión (aspectos teóricos) ...................................................... 22
Cazador de palabras ............................................................................................. 22
Galicia por diante................................................................................................... 22
Secuencia de contenidos y actividades en lengua castellana ............................24
Comunicación oral ................................................................................................... 24
Entrevista a Arturo Pérez-Reverte ......................................................................... 24
Educación literaria.................................................................................................... 25
Textos narrativos (aspectos teóricos) ......................................................................... 25
Jorge el valeroso ................................................................................................... 25
Memorias .............................................................................................................. 26
Conocimiento de la lengua ...................................................................................... 28
Normas ortográficas (aspectos teóricos)..................................................................... 28
Clases de palabras: el verbo en castellano (aspectos teóricos) .................................. 30
Conectores de orden, explicativos y de contraste en lengua castellana (aspectos
teóricos)...................................................................................................................... 33
3.8 Tipos de relajación ................................................................................................ 33
3.9 Mecanismos de referencia interna en castellano: hiperónimos (aspectos teóricos) .... 34
□
Comunicación escrita............................................................................................... 35
3.10 Los elementos de la narración (aspectos teóricos) ..................................................... 35
□
3.1
□
3.2
3.3
3.4
□
3.5
3.6
3.7
4.
Resumo de contidos ...............................................................................................36
4.1
4.2
Contidos en lingua galega .......................................................................................... 36
Contenidos en lengua castellana ................................................................................ 38
Páxina 2 de 63
5.
Exercicios de autoavaliación .................................................................................40
6.
Solucionarios...........................................................................................................44
6.1
6.2
6.3
7.
Anexos .....................................................................................................................59
7.1
7.2
8.
Solucións das actividades propostas en lingua galega ............................................... 44
Soluciones de las actividades propuestas en lengua castellana ................................. 50
Solucións dos exercicios de autoavaliación ................................................................ 55
Anexo I: Paradigmas verbais en galego...................................................................... 59
Anexo II: Paradigmas verbales en castellano ............................................................. 61
Bibliografía...............................................................................................................63
Páxina 3 de 63
1.
Introdución
1.1
Descrición da unidade didáctica
Esta unidade está dentro do bloque A carón do lume e denomínase A narrativa. É recomendable que se traballe con ela diariamente entre unha e dúas horas.
Ademais, debe ter en conta as seguintes cuestións:
– A unidade contén textos e exercicios en galego e castelán, separados en dúas partes
ben diferenciadas. Ambas as linguas, xunto coa estranxeira, intégranse no ámbito da
comunicación.
– A unidade consta de dous tipos de textos ou contidos: uns que levan a etiqueta de
"aspectos teóricos", que son os que debe comprender e memorizar, e outros que carecen desa etiqueta, que son os que debe ler, comprender e comentar (aparecen precedidos do símbolo ).
– Os contidos e exercicios van clasificados en bloques ou partes, relacionados con distintos aspectos do estudo da lingua: comunicación oral, comunicación escrita, coñecemento da lingua, lingua e sociedade e educación literaria.
Logo de rematada a unidade deberá ser capaz de:
– Valorar a importancia da lingua oral como transmisora de literatura popular.
– Recoñecer e identificar as características que definen os textos narrativos.
– Comprender diversos tipos de textos narrativos pertencentes ás dúas linguas do ámbito.
– Elaborar adecuadamente textos narrativos sinxelos.
– Recoñecer e identificar as características da carta persoal como vía de comunicación.
– Aprender a elaborar adecuadamente unha carta persoal.
– Recoñecer e utilizar algúns conectadores textuais e mecanismos de referencia interna pertencentes ás dúas linguas do ámbito.
– Identificar e usar adecuadamente as formas da conxugación verbal.
– Recoñecer e aplicar adecuadamente as normas ortográfico do uso do x nas dúas linguas.
– Recoñecer e analizar as tecnoloxías que ofrecen servizos informativos, e que ademais cumpren unha función social e cultural.
Páxina 4 de 63
2.
Secuencia de contidos e actividades
en lingua galega
□
Comunicación oral
2.1
Un conto tradicional galego
Se ten acceso a internet, vexa o vídeo que leva por título: O sapo e o raposo. O enderezo
do vídeo é:
[http://www.youtube.com/watch?v=g9arSG5Peh4]
Actividades propostas
S1.
Texto 2.1: Responda ás cuestións:
De que trata este conto?
Parécelle que a linguaxe empregada é sinxela ou difícil de comprender?
Coñece algún outro conto, sexa galego ou doutros países, que teña un argumento parecido?
Páxina 5 de 63
□
Educación literaria
2.2
Textos narrativos (aspectos teóricos)
Son aqueles cuxa función principal é relatar con palabras feitos (reais ou ficticios) que se
teñen producido ao longo dun tempo. Cando alguén conta un conto, cando se comenta un
suceso vivido, cando se rememora un feito histórico, etc., estamos diante do que se denomina texto narrativo ou narración. Os contos, as lendas, as novelas... son exemplos de
textos narrativos. Na fala coloquial tamén é a forma de comunicación máis usada, xa que o
habitual da conversa é contar cousas. Cando escribimos cartas de tipo persoal tamén narramos con frecuencia feitos que vivimos ou que coñecemos.
Elementos da narración
En todas as narracións aparecen uns elementos que a caracterizan:
Acción: é dicir, o que sucede.
Personaxes: quen protagoniza os feitos que se narran.
Ambiente: onde se desenvolve a acción (lugar e tempo).
Narrador: tamén é imprescindible a súa presenza, porque é a voz que conta os feitos.
Pode ser externo aos feitos ou pode ser un dos personaxes que os relata baixo o seu
punto de vista.
Estrutura da narración
A narración desenvólvese segundo unha estrutura que consta esencialmente de tres partes:
Presentación: situación inicial. Nela preséntase os protagonistas e as súas circunstancias.
Nó: situación central. A partir dun cambio da situación inicial, sucédense as accións
que se derivan deste cambio.
Desenlace: situación final. Derivada das accións anteriores e que supón un cambio na
situación inicial.
Tipos de textos narrativos
Pertencen ao xénero narrativo tipos de obras como o conto, a novela, a fábula, a lenda, o
chiste, a carta, a biografía, a historieta, o diario de vida, etc.
O conto é unha narración breve de feitos inventados e aventuras que se contan de maneira oral, para entreter, ou por escrito, como un relato literario curto.
Conto tradicional. En todas as culturas existen narracións tradicionais que se transmitiron oralmente de xeración en xeración. Son os contos tradicionais, as lendas... Os contos tradicionais son narracións breves de feitos imaxinarios que normalmente se presentan en múltiples versións. Hai contos de fadas, de animais, de costumes.
Conto literario: é o conto concibido por un autor e transmitido mediante a escritura. O
autor adoita ser coñecido. O texto, fixado por escrito, ten normalmente unha soa versión, e non presenta as variantes características do conto popular.
Páxina 6 de 63
Fábula: é un relato breve de ficción, en verso ou en prosa, xeralmente con animais como personaxes, do que se tira unha ensinanza moral.
Novela: é unha narración de ficción en prosa, de maior extensión que o conto, na que
se presentan uns personaxes nun medio e se dan a coñecer as súas aventuras, a súa psicoloxía, etc.
2.3
O oso e o raposo
Era un oso e mais un raposo, que andaban buscando comida, e o raposo díxolle ao oso:
—Ai, Compadre, e que tal se imos á granxa do tío Pepe e roubamos un porco?
Pareceulle boa idea, e así fixeron. Foron silandeiros ata o curral; alí o oso, matou dun golpe o porco máis grande que
atoparon, e marcharon correndo monte arriba.
Cando xa non tiñan folgos, sentaron baixo un carballo, e o raposo, pillastre, díxolle ao oso;
—Ai Compadre! non sei ti, pero eu non podo coa miña alma. Que tal se durmimos un anaco? Podemos enterrar o porco,
co rabo fóra para sabermos onde está.
O oso, que foi quen levou o porco durante todo o camiño, aceptou sen dubidalo... pero ocorreu que entanto que o oso
durmía, o raposo ergueuse, desenterrou o porco e papouno enteiriño, deixando soamente o rabo. Si que era lambón o
raposo! E, ben caladiño, deixou o rabo do porco onde estivera co resto do corpo.
Cando o oso espertou e foron buscar o porco, atoparon o rabo, tal como o deixaran, e o raposo díxolle ao oso que tirara
el do rabo, pois era máis forte.
Así fixo o oso. Colleu alento, e tirou do rabo con tal forza que, caeu de cu no chan, e fíxose moito dano, pero cando se
ergueu todo encabuxado ao se decatar da brincadeira, o raposo comezou a botarlle a culpa ao oso, e así estiveron discutindo ata que dixo o raposo:
—Vamos deitarnos ao sol, e, ao que lle súe a barriga foi quen o comeu.
Deitáronse a durmir, e o oso durmiu, pero o raposo ergueuse e mexou por riba do compadre, e chamouno.
—Ai compadre! Ti fuches o que comiches o porco, porque che súa a barriga.
E así foi como o oso tivo que pedir desculpas e marchar para casa sen ter comido nadiña...
Conto popular . [http://www.geocities.com/Area51/Shadowlands/7336/os_rap_cer.htm]
Actividades propostas
S2.
Este texto (O oso e o raposo) é un conto popular e, polo tanto, chegou ata nós
mediante a transmisión oral antes de que se recollera por escrito. Léao e poderá
observar que contén trazos propios da expresión oral. Deseguido, conteste ás
seguintes cuestións.
Cal é o tema principal do conto?
Que personaxes aparecen?
Onde se desenvolve a acción?
É o narrador un dos personaxes?
Podería sinalar algunha expresión propia da linguaxe coloquial?
Tome nota dun conto popular que coñeza, transcríbao e póñao por escrito. Debe dicir tamén cal é o seu tema principal.
S3.
Agora que xa viu, leu e recolleu contos de tradición oral, intente dicir algunhas
características deste tipo de narracións.
Páxina 7 de 63
S4.
Lea agora o texto seguinte (Sobre a morte de Bieito) e responda ás cuestións:
De que se fala no texto?
Teña presente a teoría explicada e diga por que o texto 2.4 é de tipo narrativo.
Fíxese no narrador: é tamén un personaxe da historia?
Pode sinalar exemplos de como o narrador se dirixe ao lector?
Nos textos narrativos sempre hai unha estrutura da narración, que se divide en
tres partes: presentación, nó e desenlace. Pode sinalar esas tres partes neste
conto de Rafael Dieste?
2.4
Un conto galego literario ou culto: Sobre a morte de Bieito
Foi preto do camposanto cando eu sentín buligar dentro da caixa ao pobre Bieito. (Dos catro que levaban o cadaleito eu
era un). ¿Sentino ou foi aprehensión miña? Entón non podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maino!...
Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto- comprendede, escoitade- polo tanto non podía, non debía
dicir nada.
Imaxinade nun intre que eu dixera:
-O Bieito está vivo.
Todas as testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco agalaio...
-¡O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo!...
Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, descompasándose, a gravedosa marcha que planxía nos bronces da
charanga...
Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e acoibexando a pregunta nun sorriso de retranca insinuei:
-¿E se o Bieito fose vivo?
O outro riu picaramente como quen di: “Que ocorrencias temos”, e eu amplifiquei adrede o meu falso sorriso de retranca...
Cando o crego remate, pensei. Mais o crego acabou e a caixa descendeu á cova sen que eu puidera dicir nada.
Cando o primeiro cadullo de terra bicado por un neno petou dentro da cova nas táboas do ataúde, subíronme ata a gorxa
as verbas salvadoras. Mais entón acudiu novamente ao meu maxín a seguranza do arrepiante ridículo, da rabia da familia
defraudada, se o Bieito se topaba morto e ben morto.
...
Todo o día, andei tolo de remorsos. Vía o pobre Bieito grafiñando as táboas nese espanto absoluto máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida...
E pola noite- non o puiden evitar- funme camiño do camposanto, coa lapela subida, arrimado aos muros.
Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: uns rebos mal postos, apreixados por hedras e silveiras. Paseino e fun dereito ao sitio... Deiteime no chan, apliquei a orella, e axiña o que oín xeoume o sangue. No seo da terra unhas uñas desesperadas rabuñaban nas táboas. ¿Rabuñaban? Non sei, non sei. Alí preto había un sacho... Ía xa cara a el cando fiquei
suspenso. Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entón si que sería absurda, tola, a miña presenza alí, daquelas horas e cun sacho na man.
¿Ía dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?
E fuxín coa lapela subida, pegándome aos muros.
A lúa era chea e os cans ladraban lonxe.
Dieste, Rafael, Dos arquivos do trasno, editorial Galaxia, Vigo, 1962.
Páxina 8 de 63
Actividade proposta
S5.
Os temas das obras literarias repítense unha e outra vez e, con frecuencia, utilízanse tamén nos guións das películas e das series de televisión. Un dos filmes
españois máis premiados do ano 2011 foi o que leva por título Buried (enterrado,
en inglés), do director Rodrigo Cortés. Busque información sobre o guión da película e escriba un resumo del.
Páxina 9 de 63
□
Comunicación escrita
2.5
A carta persoal (aspectos teóricos)
Este tipo de correspondencia, quizá a máis común tradicionalmente, pon en contacto dúas
ou máis persoas: o remitente (quen escribe a carta) e o destinatario (a persoa ou persoas a
quen vai dirixida).
Tamén adoitan chamarse íntimas, porque son as que se escriben os amigos, os familiares..., é dicir, a xente coñecida. Signo desta confianza é que adoitamos escribilas á man,
precisamente para subliñar esta intimidade.
Con frecuencia, nas cartas persoais, cóntanse os feitos que se queren dar a coñecer ás
persoas ás que se dirixen, falando de detalles e circunstancias que afectan á nosa vida cotiá. Por iso, moitas delas teñen tamén un carácter narrativo.
Características da carta persoal
Vocabulario sinxelo e coloquial: moitas veces utilizamos nas cartas informais frases
inacabadas e interrompidas que intentan reproducir o estilo e o ton da comunicación
oral que se emprega na conversa informal. Por exemplo, cando escribe unha carta e intenta reproducir unha frase que dixo alguén:
Non sei se irei porque é moi tarde e...
“É moi tarde, é moi tarde. Ti sempre con desculpiñas bobas”, díxenlle eu un tanto enfadado porque sempre fai o mesmo.
Exclamacións: o ton afectivo do escrito xustifica que moitas veces introduzamos numerosas exclamacións.
Alégrome ben, xa chegaches aos dezaoito!
Interrogacións: a expectativa dunha resposta por parte do destinatario fai que tamén
sexa frecuente que se introduzan interrogacións.
Cando vas vir? Contéstame axiña para poñermos a data dunha cea con todos os colegas. Poderá ser para o mes que vén? Agardamos a túa resposta.
Sobreentendidos: ao seren, as cartas persoais, escritos de carácter privado, permiten
que haxa moitos sobreentendidos, xa que a información transmitida fai referencia a situacións e asuntos que o destinatario xa coñece, porque se viviron no pasado ou se trataron en anteriores escritos. Moitas veces escribimos cartas que unha terceira persoa
non entendería porque soamente nós e o noso interlocutor coñecemos o contexto do
enunciado.
Sobre aquilo do outro día non hai novidade, se ti sabes algo novo xa mo contas.
Todas estas características intentan reproducir a linguaxe falada, a conversa, a descrición
espontánea, como se estivésemos dialogando persoalmente coa persoa a quen lle escribimos a carta.
Todo isto non significa que non debamos coidar a linguaxe escrita, senón todo o contrario, debemos evitar erros ortográficos, gramaticais, etc.; deste xeito ao lector da carta resultaralle máis doada comprendela.
Páxina 10 de 63
Estrutura da carta persoal
Lugar e data: no extremo superior dereito indícase, en primeiro lugar, a localidade e,
despois dunha coma, a data.
Vigo, 16 de xaneiro de 2008.
A data, tanto nas cartas persoais ou comerciais como en calquera tipo de impresos e
documentos administrativos, débese escribir do seguinte xeito:
– Os topónimos (nomes de lugar) débense escribir coa súa forma completa, aínda que
estes sexan compostos: O Barco de Valdeorras, Santiago de Compostela.
– Debe figurar o artigo daqueles topónimos que o conteñan no seu nome oficial: A Coruña, O Incio, O Carballiño.
– Débese separar o topónimo da localización temporal mediante unha coma. Lugo, 9
de setembro de 2009.
– Entre o topónimo e a localización temporal non se escribe nunca a preposición a.
Tampouco se encabeza a data pola preposición en. Exemplo: Foz, 19 de outubro de
1994 (e non En Foz, a 19 de outubro de 1994).
– O nome do mes sempre vai escrito en letras minúsculas e a cifra do ano nunca leva
punto. Ribeira, 5 de setembro de 2002.
Saúdo ou encabezamento: é a fórmula coa que nos diriximos á persoa a quen lle enviamos a carta. A expresión utilizada pode variar segundo o grao de confianza que teñamos co destinatario. Exemplos: Ola, Pedro!, Estimada Carme, Querido Alberte...
Contido: nesta parte da carta vai a información que queremos transmitir. O contido dela organízase en tres partes: introdución, exposición ou corpo, e conclusión. Esta estrutura non se respecta sempre.
– Introdución: está formada por unhas frases breves que serven de entrada á expresión
dos contidos principais da carta, que se tratarán na alínea seguinte.
– Exposición ou corpo: explícase o asunto que se quere comunicar. O corpo está formado polas informacións que lle desexamos transmitir ao destinatario da carta e, loxicamente, é a parte máis importante desta.
– Conclusión: normalmente constitúe un resumo do máis esencial que se comunicou
na exposición ou a súa consecuencia.
Despedida: a fórmula de despedida correspóndese co mesmo grao de confianza e de intimidade que o saúdo: Unha aperta, adeus, moitos bicos...
Sinatura: está formada polo nome do remitente rubricado.
Posdata: ás veces, despois da sinatura e debaixo dela, colócase unha posdata ou comunicación breve para dicir algo de importancia que esquecemos.
Nas cartas persoais tamén debe ter en conta os seus aspectos formais, é dicir, respectar as
marxes, manter a limpeza (non debe levar riscaduras) e facer unha letra lexible.
Páxina 11 de 63
Exemplo de carta persoal
Actividade proposta
S6.
Tendo en conta o visto no apartado de teoría, escriba unha carta persoal. Pódea
escribir á man ou mediante un procesador de textos (neste caso debe imprimila).
En calquera dos casos, logo de rematada a carta, debe revisar os posibles erros
ortográficos, gramaticais ou doutra índole que haxa nela e volvela a escribir, para que a presentación sexa a máis adecuada posible e facilitar así unha boa lectura.
Páxina 12 de 63
□
Coñecemento da lingua
2.6
Normas ortográficas: o uso do x (aspectos teóricos)
O xe é a vixésimo segunda letra do alfabeto galego e pode pronunciarse de dúas maneiras
diferentes:
Nas palabras patrimoniais (xente, queixo, xamón, xílgaro, xogador, xuntar...) representan o fonema propio do galego (fricativo prepalatal xordo).
Nas palabras cultas, é dicir, que entraron no galego tardiamente procedente doutras linguas, representa o grupo fónico /ks/. Por exemplo, texto, taxi, exame...
Regras para o uso correcto do x:
Escríbense con s e non con x: escavar (e derivados), espremer, espremedor, estender
(pero extensión, extenso, extensivo, extensamente ), estraño (e derivados), estranxeiro
(e derivados)...
Se nunha mesma palabra coinciden dous x, un con valor de /ks/, e outro con valor de
fonema fricativo prepalatal xordo, pódese substituír o primeiro por s (esaxerar, esixir,
osíxeno...) ou deixar os dous x: exaxerar, exixir, oxixeno.
Levan x, de xeito diferente ao castelán:
– No canto de s: xarampón, taxa, Bruxelas, enxalzar, graxa, xastre, cornixa, igrexa...
– En lugar de y: cónxuxe, inxección, pexorativo, proxectil, traxecto, xeso, xacer, conxuntura, maxestático, proxecto, subxugar, xema, xugular, xustaposición, así coma os
derivados destas palabras.
– No canto de ch: bolxevique, clixé, haxix, xilin, xilaba...
– No canto doutras grafías: arxila, bocexar, bosquexo, cervexa, conxectura, enxiva, lixivia, oxalá, pelexa, solfexo, xaxún... e moitas máis.
Actividades propostas
S7.
Clasifique estas palabras en dous grupos, tendo en conta como se pronuncia a
grafía x: xamón, exame, taxi, xurar, extenso, xema, hexágono, áxil, axila, xenro.
O x pronúnciase como na palabra xa
(fonema prepalatal fricativo xordo)
O x pronúnciase como na palabra texto
(grupo ks)
Páxina 13 de 63
S8.
Complete as palabras das frases seguintes, escribindo x ou s segundo corresponda.
É un profesor e__celente pero moi e__i__ente.
A e__cavadora está traballando no e__terior do recinto.
Se falta o__í__eno prodúcese asfi__ia.
Pasei con é__ito o e__ame e mañá poderei ir de e__cursión.
É moi e__traño, parece obra de e__traterrestres.
A tarde foi e__pléndida e a comida, e__quisita.
Teño dificultade con ese idioma e__tranxeiro; o meu lé__ico é moi escaso.
Recolle o e__premedor e e__tende o mantel.
Se desexa realizar máis exercicios sobre a ortografía do x, pode acudir a estas
páxinas:
http://www.ogalego.eu/exercicios_de_lingua/exercicios/ortografia.htm
http://dl.dropbox.com/u/13228951/ie/index.html
2.7
Clases de palabras: o verbo (aspectos teóricos)
O verbo é unha palabra variable que pode expresar nocións de número, persoa, tempo e
modo. Exemplos: canto, cantamos, cantei, cantarei, cantase...
Fíxese nas seguintes formas verbais:
levar – levo – levamos – levaches – levarades...
correr – corro – corremos – correstes – correrades...
vivir – vivo – vivimos – vivistes – vivirades...
Como pode ver, todos os verbos están formados por unha raíz e unhas desinencias. A raíz
permanece invariable nos verbos regulares e ten variacións, como xa veremos noutro punto desta unidade, nos verbos irregulares. As desinencias van unidas á raíz e achegan información de número, persoa, tempo e modo:
Número: pode ser singular ou plural. Exemplos: levo (singular), levamos (plural).
Persoa: pode ser primeira, segunda ou terceira de singular e primeira, segunda ou terceira de plural. Exemplos: corres (segunda singular), corre (terceira singular), corremos (primeira plural), corredes (segunda plural), corren (terceira plural).
Tempo: pode ser, de xeito xeral, presente, pasado e futuro. Exemplos: vivo (presente),
vivín (pasado), vivirei (futuro).
Modo: pode ser indicativo, subxuntivo ou imperativo. Exemplos: cantas (indicativo),
cantes (subxuntivo), canta! (imperativo).
– O modo indicativo presenta as accións como reais: chove, viaxamos, chegaron...
– O modo subxuntivo presenta as accións como posibles, desexables, dubidosas. É o
chamado modo irreal. Exemplos: Quizás mañá chova (probabilidade, dúbida); Gustaríame que viaxásemos no verán (desexo)...
Páxina 14 de 63
– O modo imperativo: expresa unha orde ou mandato que se lle impón ao interlocutor.
Só ten formas de segunda persoa. Exemplos: cala (un único receptor/a); calade (varios receptores/as).
Actividades propostas
S9.
Subliñe as formas verbais que hai no seguinte texto e diga a que número e persoa corresponden. Por exemplo: houbera, singular, terceira persoa.
Xa antes de aquel houbera outro, cántas veces o contaban, o Perfeutiño. Mellor dito íanlle poñer Perfeuto por terse chamado así un irmán do meu pai que se fora de
noviño para o Brasil, que non se soubo máis, que tamén era moito o que o lembraban, xa como morto.
E non se chegara a poñerllo porque naceu nas últimas; que eu digo, e ben que me
acorde, que aquilo non era nacer, que nin se chegou a tempo para lle botar a auga
de socorro que se mandou por ela á parroquia da Trindade, que polo visto era onde o facían mellor, que auga de socorro hai que bendicila doutro xeito que a de...
S10.
Escriba tres oracións, unha co seu verbo en presente, outra co verbo en pasado
e outra, en futuro. Fíxese no exemplo:
María vai ao cine pola mañá.
María ía ao cine todos os días.
María irá ao cine cando saia de traballar.
2.8
Os tempos verbais (aspectos teóricos)
Neste punto ímonos centrar na conxugación dos tempos do verbo en galego:
No modo indicativo: presente, copretérito (imperfecto), pretérito, antepretérito (pluscuamperfecto), futuro e pospretérito (condicional ou futuro do pretérito).
No modo subxuntivo: presente, pretérito e futuro.
O imperativo.
Nas formas nominais: infinitivo, xerundio e participio.
Para consultar as conxugacións de verbos en galego recorra, por exemplo, ao libro (inclúe
CD-ROM) ou á páxina web que se indican:
VVAA, Diccionario de verbos galegos Laverca, Xerais, Vigo, 2002.
[http://gl.wikipedia.org/wiki/Normativa_oficial_do_galego_-_Verbo]
Ademais dos tempos verbais, para conxugar os verbos en galego debemos ter en conta se
estes son regulares ou irregulares.
Algunhas pistas para a conxugación de verbos
Para o presente de indicativo pense no adverbio de tempo hoxe. Exemplos: hoxe vou
comer caldo, hoxe marcho, hoxe saio…
Páxina 15 de 63
Para o pretérito pense no adverbio de tempo onte. Exemplos: onte comín caldo, onte
fun ao cine, onte marchei cedo…
Para o futuro pense no adverbio de tempo mañá. Exemplos: mañá comerei caldo, mañá
irei ao cine, mañá marcharei cedo…
Para o presente de subxuntivo pense nun adverbio de dúbida ou desexo, oxalá, quizá...
Exemplos: oxalá coma caldo, quizá vaia ao cine, quizá marche…
Todos os verbos regulares e a maioría dos irregulares teñen así os morfemas modotemporais do copretérito (ou pretérito imperfecto): os da primeira conxugación en -ba
(cantaba, daba…), e os da segunda e a terceira conxugación en -ía (comía, partía).
Pospretérito (condicional ou futuro do pretérito): ten sempre o morfema modo-temporal
-ría: cantaría, faría, viría.
Antepretérito (pluscuamperfecto): ten o morfema modo-temporal -ra: cantara, fixera.
Pretérito de subxuntivo: ten o morfema modo-temporal -se: cantase, fixese, vise.
Conxugación de verbos regulares
Os verbos regulares manteñen o lexema ou raíz invariable ao longo de toda a conxugación
(cantar, querer, partir). Son regulares os seguintes verbos:
Os rematados en –cer, –cir (agás facer, dicir e derivados).
Os rematados en –uír (mais teñen unha particularidade: levan diérese na primeira persoa e na segunda persoa de plural do copretérito para indicar que ese ï vai en hiato).
Algunhas particularidades dos verbos regulares:
Os verbos rematados en –ir que teñen e como última vogal do lexema forman o presente de indicativo de dous xeitos:
Verbos do tipo medir
Verbos do tipo servir
Presente de indicativo
Presente de indicativo
Mido
Mides
Mide
Medimos
Medides
Miden
Sirvo
Serves
Serve
Servimos
Servides
Serven
Os verbos rematados en –ir que teñen u como última vogal do lexema forman o presente de indicativo de dous xeitos:
Verbos do tipo discutir
Verbos do tipo durmir
Presente de indicativo
Presente de indicativo
Discuto
Discutes
Discute
Discutimos
Discutides
Durmo
Dormes
Dorme
Durmimos
Durmides
Páxina 16 de 63
Dormen
Discuten
Nos verbos rematados en –aer, –oer, –aír e –oír aparece un i na primeira persoa de singular do presente de indicativo e mais en todo o presente de subxuntivo; ademais levan
diérese na primeira e segunda persoa do plural do copretérito:
Tipo caer
Tipo oír
Presente ind.
Presente subx.
Copretérito
Presente ind.
Presente subx.
Copretérito
Caio
Caes
Cae
Caemos
Caedes
Caen
Caia
Caias
Caia
Caiamos
Caiades
Caian
Caía
Caías
Caía
Caïamos
Caïades
Caían
Oio
Oes
Oe
Oímos
Oídes
Oen
Oia
Oias
Oia
Oiamos
Oiades
Oian
Oía
Oías
Oía
Oïamos
Oïades
Oían
As formas nominais
As formas nominais non teñen morfema de persoa coa excepción do infinitivo conxugado.
Xa que logo, as formas nominais en galego son:
Participio: fórmase coa terminación –ado nos verbos regulares da primeira conxugación (cantado) e coa terminación –ido nos regulares da segunda e terceira (varrido,
partido). Hai verbos con formas de participio irregulares (abrir-aberto) e outros que
mesturan formas regulares e irregulares (ceibar-ceibado/ceibo).
Xerundio: fórmase coa terminación –ndo: cantando, varrendo, partindo.
Infinitivo: no galego temos que distinguir dous tipos de infinitivo: o infinitivo non persoal, que pertence ás chamadas formas nominais do verbo, e que carece de flexión; e o
infinitivo conxugado ou persoal, que posúe morfemas de número e persoa.
Exemplos de infinitivo non persoal: cantar, partir, varrer…
Como dixemos, o infinitivo persoal ou conxugado posúe morfemas de número e persoa. O uso máis habitual é coas oracións que comezan por preposición. Exemplos:
Por non estarmos preparados, fracasamos na empresa (verbo cantar: cantar, cantares,
cantar, cantarmos, cantardes, cantaren).
Actividades propostas (textos S.11, 2.3 e 2.4)
S11.
Diga o tempo, o modo e a conxugación verbal dos verbos deste texto:
... que eu digo, e ben que me acorde, que aquilo non era nacer, que nin se chegou a tempo para lle botar a auga de socorro que se mandou por ela á parroquia da Trindade, que polo visto era onde o facían mellor, que auga de socorro hai que bendicila doutro xeito que a de...
Páxina 17 de 63
S12.
Conxugue os verbos da táboa en todas as persoas de singular e plural nos tempos que se lle indican:
Pretérito
Antepretérito
Pospretérito
Presente (subx.)
Pretérito (subx.)
Traballar
Mover
Partir
S13.
Indique o infinitivo, xerundio e participio das seguintes formas verbais: partimos,
casades e tedes.
S14.
Relea o conto popular O oso e o raposo e atope un exemplo de infinitivo conxugado.
Observe os verbos que emprega o narrador. En que persoa gramatical están: primeira, segunda ou terceira?
S15.
Relea o conto literario Sobre a morte de Bieito e atope un exemplo de imperativo.
Están os verbos que emprega o narrador na mesma persoa gramatical que no conto popular?
Para realizar máis exercicios sobre o verbo, pode acudir á páxina:
http://www.ogalego.eu/exercicios_de_lingua/morfoloxiaexercicios.html
Páxina 18 de 63
2.9
Conectadores textuais e mecanismos de referencia interna II (aspectos teóricos)
2.9.1 Conectadores textuais
Lembre que os conectadores son palabras que serven para enlazar frases e oracións nun
texto, é dicir, para enlazar ideas e temas para que, dese xeito, o texto elaborado sexa máis
comprensible.
Nesta unidade imos seguir ampliando o noso coñecemento sobre os conectadores textuais e os mecanismos de referencia interna.
Imos ver os seguintes conectadores: de orde, explicativos e de contraste. Canto aos mecanismos de referencia interna, imos centrarnos no uso de hiperónimos.
Nos textos narrativos son moi utilizados os conectadores de orde, para expresar a sucesión e orde dos acontecementos narrados.
Conectadores de orde
O seu uso é máis frecuente nos textos escritos que nos orais. Polo xeral, baséanse na numeración (primeiro, segundo, terceiro...) no espazo (por unha banda, doutra banda..., por
unha banda... por outra; dun lado... doutro) ou no tempo (despois, logo, en fin, finalmente...). Podemos establecer tres tipos de conectadores de orde:
Os que marcan apertura: serven para abrir unha serie. Exemplos: en primeiro lugar,
primeiramente, por unha banda, dunha parte, dun lado...
Os que marcan continuidade: indican que o membro que acompañan forma parte dunha
serie da que non é o principio. Exemplos: en segundo/terceiro/cuarto... lugar, por outra
(parte), por outro (lado), pola súa banda, doutra (parte), doutro (lado), así mesmo,
igualmente, de igual forma/modo/xeito, logo, despois...
Os que marcan pechadura: sinalan a fin dunha serie discursiva. Exemplos: para rematar, en último lugar, en último termo, en fin, por fin, finalmente...
Conectadores explicativos
Aclaran ou delimitan o(s) tema(s) ou as ideas que se expresan nunha oración ou nunha frase. Algúns deles son: ou sexa, é dicir, isto é, a saber; noutras palabras, noutros termos,
dito con/noutros termos, con outras palabras, dito doutro xeito/modo/forma...
Conectadores de contraste
Estes conectadores matizan unha idea expresada con anterioridade ao longo dun texto. Xa
que logo, conectan dous membros dun texto ou conxunto de oracións.
Algúns deles son: en cambio, pola contra e por contra (que amosan contraste ou contradición entre os membros vinculados), así e todo (coméntase unha idea que vimos expresando), no entanto, emporiso, agora ben e agora (que introducen conclusións contrarias ás esperadas dun primeiro membro), e iso si (atenúa a forza argumentativa do membro
anterior).
Páxina 19 de 63
2.9.2 Mecanismos de referencia interna
Hiperónimos
Un hiperónimo é unha palabra de significado máis xeral (por exemplo, flor) que outras, de
significado máis específico (por exemplo, rosa, caravel, dalia, pensamento...). Algúns
exemplos:
Planetas (hiperónimo): Terra, Marte, Xúpiter, Saturno... (hipónimos)
Familiares (hiperónimo): nai, pai, irmán, curmá, sobriño... (hipónimos)
Un hiperónimo, como pode ver, ten, normalmente, máis dun hipónimo. Así, nai, pai, irmán, curmá e sobriño son hipónimos do substantivo familiar (que é o chamado hiperónimo).
Os hiperónimos son moi útiles para evitar repeticións innecesarias cando escribimos
2.10 A lingua galega
[...] En primeiro lugar, a lingua normativa ten que estar ao servizo da cultura dun pobo real e concreto, e por tanto ha de
ser necesariamente continuadora da lingua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a fin de
enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora ben, para que estas bases sexan efectivamente sólidas, a norma debe acoller
un galego fiel a si mesmo e limpo de canto alleo innecesario hai incrustado na fala viva pola presión do castelán. É dicir, a
lingua común debe ser o máis galega posible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atención escrupulosa
á estrutura e características lingüísticas do galego.
En segundo lugar, o galego normativo ten que ser o vehículo expresivo común e válido para todo o pobo galego, voz apta
e dispoñible para as súas manifestacións tanto escritas coma orais, tanto artísticas coma utilitarias. Consecuentemente, o
galego común non pode basearse nun único dialecto, senón que debe prestar atención preferentemente á extensión xeográfica e demográfica das formas para seleccionar as normativas. Ha de ser, pois, supradialectal e lograr que o maior número posible de falantes galegos se identifiquen coas solucións acordadas.
En terceiro lugar, o galego común debe seguir as boas tradicións da antiga lingua galega que sexan compatibles coa maneira de ser moderna da lingua, de xeito que as formas tradicionais sexan preferidas ás máis innovadoras e evolucionadas. Debe recoñecer tamén a súa propia literatura e cultura máis recentes, emparentando así con todos os escritores anteriores e aceptando solucións xa consagradas polo uso [...].
ILG & RAG, Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, Vigo, 2003 [Adaptación]
Actividades propostas
S16.
Texto 2.10: Diga de que tipo (de orde, explicativos ou de contraste) son os conectadores que aparecen subliñados no seguinte texto.
S17.
Complete os ocos brancos deste texto con conectadores de orde.
__________, querían saír de viaxe o antes posible. __________, non querían perder ningún día de venda no seu negocio. __________, decidiron retrasar a saída.
Páxina 20 de 63
S18.
Subliñe os conectadores deste texto e diga de que tipo son.
Tense por certo que Galicia é bastante uniforme no que se refire ao clima. Así e
todo, e se consideramos a súa posición de transición entre o mundo mediterráneo
e o atlántico, debemos ter en conta que presenta características comúns con ambos. Por unha banda hai grande abundancia de precipitacións durante todo o ano,
cunha temperatura media suave nas costas setentrional e noroeste. Pola outra, presenta características do clima mediterráneo na Galicia do sur e do sueste.
S19.
Complete con conectadores explicativos ou de contraste.
Ela está empeñada en tirar toda a roupa que xa non se leva; el, __________, quere
deixala toda no armario, porque non lle importa a moda.
Neste punto comezan as contradicións: vostede insiste en que estaba na casa cando ocorreu todo. __________, como puido entón ser visto na outra punta da cidade á mesma hora?
Gústame o caldo, a fabada, o arroz con chícharos, o lacón... __________, a comida tradicional.
S20.
Escriba os hiperónimos correspondentes a estas series de palabras.
Hipónimos
Hiperónimo
Nai, pai, avó, avoa, curmán, xenro, nora…
Xudaísmo, cristianismo, mahometismo, budismo, animismo...
A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra, León, Zamora, Burgos, Xaén...
S21.
Volva a escribir estas frases, substituíndo as palabras subliñadas por hiperónimos ou pronomes.
O cazador colleu a escopeta de dous canóns. Introduciu na escopeta dous cartuchos e disparou. O retroceso da escopeta foi tan forte que o guindou ao chan.
Quedou admirado da forma e o olor da rosa. Colleu a rosa e acercouna ao nariz. Despois, observou a rosa outra vez e comezou a debuxar a rosa con coidado.
Sara conducía o convertible. Saíu do convertible, cerrou a porta do convertible
e empezou a limpar o convertible.
Páxina 21 de 63
□
Lingua e sociedade
2.11 Internet, a radio e a televisión (aspectos teóricos)
Na actualidade, os tres medios de comunicación por excelencia son internet, a radio e a televisión. Os tres cumpren unha función social e cultural. Social, porque neses medios se
difunden noticias, opinións e debates relacionados coa sociedade que nos rodea e coas
persoas que a forman. E cultural, porque a través deles podemos acceder a obras de ficción
(cine, series), e expandir os nosos coñecementos sobre os máis variados temas (as ciencias, os libros e a lectura, as linguas e literaturas das máis diversas civilizacións, etc.).
Nas sociedades do pasado, os elementos da cultura popular (contos tradicionais, ditos,
xogos, etc.) transmitíanse de viva voz, dunhas persoas a outras: os maiores contaban historias, ensinaban os xogos aos máis novos, etc. Na actualidade, é a televisión, e actualmente
internet, a que realiza boa parte dese papel: as series e as películas que vemos na televisión
recrean os personaxes e os temas dos contos clásicos; programas específicos ensinan aos
nenos a falar ben, a contar; os nenos xogan en internet con outros nenos, etc. É dicir, na
nosa sociedade os medios de comunicación realizan en boa parte as tarefas de transmisión
oral da cultura tradicional.
Debido á inmensa rapidez con que internet se expandiu nos últimos anos, a división en
radio, televisión e internet propiamente dita está deixando de ser tan estrita como antano,
xa que na rede podemos ver moitas das canles de radio e televisión que emiten regularmente a diario mediante a emisión tradicional. E podemos ver eses programas que emiten
a calquera hora do día sen preocupacións horarias de ningún tipo. É por iso que, ao englobar internet eses outros dous medios de información máis antigos, a radio e a televisión,
podemos dicir que a rede se está a converter no grande baúl da información no mundo e,
xa que logo, cumpre, case en exclusiva, esa función social e cultural da que falabamos nun
principio.
2.12 Cazador de palabras
Se ten acceso a internet, vexa no seguinte enderezo o programa Cazador de palabras, na
sección Divulgativos.
[http://www.crtvg.es/TVGacarta/]
Se ve que o vídeo non se reproduce adecuadamente, prema no botón
.
2.13 Galicia por diante
Escoite o programa de radio da Radio Galega titulado Galicia por diante, que se emite
desde as 6:00 horas ata as 11:00 horas. Se ten acceso a internet, pode escoitar ese programa no seguinte enderezo:
[http://www.crtvg.es/RG/acarta.asp]
Páxina 22 de 63
Actividades propostas
S22.
Textos 2.12 e 2.13: Vexa e escoite os textos. Responda ás preguntas:
Que tipo de información se nos proporciona en cada un dos textos? (cultural,
social, económica...)
Cre que con estes dous textos podemos obter ou ampliar coñecementos? Por
que?
Páxina 23 de 63
3.
Secuencia de contenidos y actividades en lengua castellana
□
Comunicación oral
3.1
Entrevista a Arturo Pérez-Reverte
Si tiene acceso a internet, vea el vídeo titulado Entrevista de Gabilondo a Arturo Pérez
Reverte. La dirección es la siguiente:
[http://www.youtube.com/watch?v=tZQJKZL7-Do]
Actividad propuesta
S23.
Texto 3.1. Responda a las cuestiones:
¿De qué habla Pérez-Reverte?
¿Le parece que Pérez-Reverte habla con una velocidad considerable que dificulta la comprensión de lo que dice? ¿Por qué?
¿Le parece adecuado el tono, el volumen y la velocidad de voz que Iñaki Gabilondo utiliza en la entrevista? ¿Por qué?
Páxina 24 de 63
□
Educación literaria
3.2
Textos narrativos (aspectos teóricos)
Como dijimos en el apartado correspondiente de lengua gallega, los textos narrativos son
aquellos cuya función principal es relatar con palabras hechos (reales o ficticios) que sucedieron en un momento o tiempo determinados. Los cuentos, las leyendas, las novelas...
son ejemplos de textos narrativos. En el habla coloquial también es la forma de comunicación más usada, ya que lo habitual de la conversación es contar cosas. Cuando escribimos
cartas de tipo personal también narramos con frecuencia hechos que vivimos o que conocemos.
Pertenecen al género narrativo tipos de obras como el cuento, la novela, la fábula, la
biografía, las memorias, la historieta, etc.
Cuento: es un relato de ficción breve.
Fábula: es un relato breve de ficción, en verso o en prosa, generalmente con animales
como personajes, del que se saca una enseñanza moral.
Novela: es una narración de ficción en prosa, de mayor extensión que el cuento, en la
que se presentan unos personajes en un medio concreto y se dan a conocer sus aventuras, su psicología, etc.
Memorias: son una narración en las que el autor expone los hechos más importantes de
su vida o de una determinada etapa de la misma.
3.3
Jorge el valeroso
Si tiene acceso a Internet, escuche la grabación sonora en la que se narra el cuento tradicional Jorge el valeroso. Para ello diríjase a la siguiente dirección:
[http://antiguo.fundacionlengua.es/cuentos_populares/]
Actividad propuesta
S24.
Escuche esa narración (Jorge el valeroso) y conteste a las siguientes cuestiones
(no utilice la transcripción del cuento que se ofrece en la página web).
¿Cuál es el tema principal del cuento?
¿Por qué cree que este tipo de cuentos de tradición oral tienen un lenguaje de
fácil comprensión y además contienen historias breves y sencillas?
Escriba algunas características que definan este tipo de texto narrativo (tenga
en cuenta la extensión, el tipo de lenguaje, moraleja...)
Páxina 25 de 63
3.4
Memorias
Capítulo primero
Extendió su cuerpo junto al mío y comenzó a hablarme de los días de su niñez. Sus frases enérgicas y sustanciosas fueron fluyendo de sus labios con una admirable naturalidad.
Noté cómo se inflamaban sus ojillos verdes. La barba rojiza se agitó placentera, y su penetrante voz se fue tornando grave
a medida que me iba diciendo el siguiente discurso:
-Tú llegaste en barco hasta Nijni. Pero en mi juventud yo remolcaba barcas por el río, contando tan sólo con mis fuerzas,
contra la corriente del Volga. La barca iba remontando el curso del agua y yo estaba en la orilla con los pies desnudos, sobre las piedras. Y así desde la salida del sol hasta bien entrada la noche… El sol quemaba el cuello y la cabeza llegaba a
arder como el plomo derretido. Encorvado hasta que los huesos parecían romperse, había que andar y andar, sin ver ni siquiera por dónde a causa del sudor que cegaba la vista. El alma se anegaba de tristeza y el final era siempre el mismo. Se
acababa por llorar. ¡No puedes hacerte una idea, Aleksei"! Era como una tortura sin fin…
Tres veces he remontado el curso del Volga y otras tantas lo he recorrido hacia abajo por sus orillas.
Gorki, Máximo, Días de infancia, Barcelona, 1976
Actividad propuesta
S25.
Lea el texto (Días de infancia) y responda a las cuestiones:
¿De qué nos habla el texto?
¿Es el narrador alguno de los personajes de la historia?
¿Por qué este texto es de tipo narrativo? (ayúdese de la teoría expuesta para
responder).
¿A qué tipo de obra narrativa pertenece este texto?
¿A qué parte de la estructura narrativa cree que pertenece este texto? ¿Por qué?
Lea ahora el capítulo de Historia de dos ciudades, de Carlos Dickens.
Un capítulo de Historia de dos ciudades
Cuando la diligencia hubo llegado felizmente a Dover, a media mañana, el mayordomo del Hotel del Rey Jorge abrió la portezuela del
coche, como tenía por costumbre. Lo hizo con la mayor ceremonia,
porque un viaje en diligencia desde Londres, en invierno, era una
hazaña digna de loa para el que la emprendiera.
Pero en aquellos momentos no había más que un solo viajero a
quien felicitar, porque los dos restantes se habían apeado en sus
respectivos destinos. El interior de la diligencia, con su paja húmeda
y sucia, su olor desagradable y su obscuridad, parecía más bien una
perrera de gran tamaño. Y el señor Lorry, el pasajero, sacudiéndose
la paja que llenaba su traje, su sombrero y sus botas llenas de barro,
parecía más bien un perro de gran tamaño.
— ¿Habrá mañana barco para Calais, mayordomo?
— Sí, señor, si continúa el buen tiempo y no arrecia el viento. La marea sube a las dos de la tarde. ¿Quiere cama el señor?
— No pienso acostarme hasta la noche, pero deseo una habitación y
un barbero.
Páxina 26 de 63
— ¿Y el almuerzo a continuación, señor? Perfectamente. Por aquí, señor. ¡La Concordia para este caballero! ¡El equipaje
de este caballero y agua caliente a la Concordia! ¡Que vayan a quitar las botas del caballero a la Concordia! Allí encontrará
el señor un buen fuego. ¡Que vaya en seguida un barbero a la Concordia!
El dormitorio llamado “La Concordia” se destinaba habitualmente al viajero de la diligencia y ofrecía la particularidad de
que, al entrar, siempre parecía el mismo personaje, pues todos iban envueltos de pies a cabeza de igual manera; en cambio, a la salida era incontable la variedad de los personajes que se veían. Por consiguiente otro criado, dos mozos, varias
muchachas y la dueña se habían estacionado al paso, del viajero, entre la Concordia y el café, cuando apareció un caballero de unos sesenta años, vestido con un traje pardo en excelente uso y luciendo unos puños cuadrados, muy grandes y
enormes carteras sobre los bolsillos, y que se dirigía a almorzar.
Aquella mañana el café no tenía otro ocupante que el caballero vestido de color pardo. Se le puso la mesa junto al fuego;
al sentarse quedó iluminado por el resplandor de las llamas y se quedó tan inmóvil como si quisiera que le hiciesen un retrato.
Se quedó mirando tranquilamente a su alrededor, en tanto que resonaba en su bolsillo un enorme reloj. Tenía las piernas
bien formadas y parecía envanecerse de ello, porque las medias se ajustaban perfectamente a ellas y eran de excelente
punto. En cuanto a los zapatos y a las hebillas, aunque de forma corriente, eran de buena calidad. Ajustada a la cabeza
llevaba una peluca rizada, que, más que de pelo, parecía de seda o de cristal hilado. Su camisa, aunque no tan buena como las medias, era tan blanca como la cresta de las olas que rompían en la cercana playa. El rostro, habitualmente tranquilo, y apacible, se animaba con un par de brillantes ojos, que sin duda dieron mucho que hacer a su propietario en años
juveniles para contenerlos y darles la expresión serena y tranquila propia de los que pertenecían a la Banca Tellson. Tenía
sano color en las mejillas, y su rostro, aunque reservado, expresaba cierta ansiedad.
Y como los que se sientan ante el pintor para que les haga el retrato, el señor Lorry acabó por dormirse. Le despertó la llegada del almuerzo y dijo al criado que le servía:
—Deseo que preparen habitación para una señorita que llegará hoy. Preguntará por el señor Jarvis Lorry, o, tal vez, solamente por un caballero del Banco Tellson. Cuando llegue, haced el favor de avisarme.
—Perfectamente, señor. ¿Del Banco Tellson, de Londres, señor?
—Sí.
—Muy bien, señor. Tenemos el honor de alojar a los caballeros del Banco Tellson en sus viajes de ida y vuelta de Londres
a París. Se viaja mucho, en el Banco Tellson, señor.
—Sí. Somos una casa francesa y también inglesa.
—Es verdad. Pero vos, señor, no viajáis mucho.
—En estos últimos años, no. Han pasado ya quince años desde que estuve en Francia por última vez.
— ¿De veras? Entonces no estaba yo aquí todavía. El Hotel estaba en otras manos entonces.
— Así lo creo.
—En cambio, me atrevería a apostar que una casa como el Banco Tellson ha venido prosperando, no ya desde hace quince años sino, tal vez, desde hace cincuenta.
—Podríais decir ciento cincuenta sin alejaros de la verdad.
— ¿De veras?
Y abriendo a la vez la boca y los ojos, al retirarse de la mesa, el criado se quedó contemplando al huésped mientras comía
y bebía.
Dickens, Carlos, Historia de dos ciudades (1859), http://es.wikisource.org/wiki/Historia_de_dos_ciudades
Actividad propuesta
S26.
Después de leer este capítulo de Historia de dos ciudades, responda:
¿Qué personajes aparecen en este relato?
¿Es el narrador alguno de los personajes del relato?
¿Dónde tiene lugar este episodio?
Este relato tiene 44 capítulos. ¿Qué tipo de narración es? Razone su respuesta.
Páxina 27 de 63
□
Conocimiento de la lengua
3.5
Normas ortográficas (aspectos teóricos)
Uso de la x
En castellano, la letra x representa la unión de dos sonidos: /k/ + /s/.
Se escribe con x:
– Palabras que empiezan por el prefijo –ex (significado de fuera o privación): extraer,
excomulgar, exportar…
– Palabra que empiezan por ex seguido de pla, ple, pli, plo, pra, pre, pri, pro (excepto
esplendor y sus derivados): explanada, explicación, explorar, expresivo, exprimir,
expropiado.
– Palabras que empiezan por el prefijo extra- (fuera de): extrarradio, extrauterino…
– Palabras que comienzan por el prefijo xeno- (extranjero): xenofobia, xenismo…
Uso de g / j
Con la letra g se representa en castellano el sonido /g/, suave, tal y como lo pronunciamos
en estas sílabas y palabras: ga, gue, gui, go, gu (gaviota, guerra, guiso, gota, gusano).
Con la letra g se representa también el sonido /j/, tal y como lo pronunciamos en estas
sílabas y palabras: ge, gi (agenda, lógico).
Con la letra j se representa el sonido /j/ en ja, je, ji, jo, ju (jamón, traje, perejil, bajo,
justo).
Se escribe con g:
– Los verbos terminados en -igerar, -ger y -gir, como aligerar, coger y fingir. Excepciones: tejer y crujir.
– Las palabras que empiezan por geo- (tierra), gest-, gen-, in-. Ejemplos: geografía,
geometría; gestación; genética; ingeniero.
– Las palabras que terminan en -gélico, -genario, -géneo, -génico, -genio, -génito,gesimal, -gésimo y -gético: angélico, ingenio, sexagenario, homogéneo, etc.
Se escribe con j:
– Las formas de los verbos que no tienen g ni j en el infinitivo. Ejemplos: de decir, dije, dijeron; de traer, trajimos, trajeron.
– Las palabras que terminan en -aje, -eje. Ejemplos: coraje, garaje, hereje y equipaje.
– Las palabras que empiezan aje-, eje-. Ejemplos: ajetreo, ajedrez, ejemplo...
– Las palabras que acaban en –jería. Ejemplos: conserjería, extranjería...
Páxina 28 de 63
Actividades propuestas
S27.
Escriba x o s donde corresponda. Algunas palabras no siguen ninguna de las reglas explicadas y tendrá que buscarlas en el diccionario si tiene dudas sobre su
ortografía.
E__traer, e__comulgar, e__plicación, e__ófago, e__pectador, __enófobo,
e__trato, e__pléndido, e__cremento, e__primir, e__traperlo, a__fi__ia.
S28.
Escriba j o g donde corresponda.
__amón, tra__e, __ilguero, __eógrafo, in__eniero, in__enio, nona__enario,
hetero__éneo, tra__imos, di__eron, an__élico, cru__iente, ile__ible, su__etaban,
__eringuilla, te__edoras, mar__en.
Si desea realizar más ejercicios, acuda a estas páginas:
http://www.aplicaciones.info/ortogra/ortogra.htm ortografía
http://boj.pntic.mec.es/psuare2/ortografia.htm
http://www.xtec.cat/~jgenover/miscel.htm
Páxina 29 de 63
3.6
Clases de palabras: el verbo en castellano (aspectos teóricos)
Los verbos en castellano se componen también de raíz y desinencias. La raíz permanece
invariable en los verbos regulares y tiene variaciones en los regulares (cuestión que veremos más adelante en esta unidad). Las desinencias nos proporcionan información de número, persona, tiempo y modo (funcionan exactamente igual que en gallego):
Número: singular o plural. Ejemplos: llevo (singular), llevamos (plural).
Persona: puede ser primera, segunda y tercera de singular o plural. Ejemplos: corro
(primera singular), corres (segunda singular), corre (tercera singular), corremos (primera plural), corréis (segunda plural), corren (tercera plural).
Tiempo: puede ser, de forma general, presente, pasado y futuro. Ejemplos: vivo (presente), viví (pasado), viviré (futuro).
Modo: puede ser indicativo, subjuntivo e imperativo. Ejemplos: estoy (indicativo), esté
(subjuntivo), ¡habla! (imperativo).
La conjugación de los verbos en castellano
El funcionamiento del verbo en castellano es muy parecido al gallego pero existen algunas
diferencias a tener en cuenta:
En castellano no existe el infinitivo conjugado.
En castellano existen los llamados tiempos compuestos, que se forman mediante la
unión de un verbo auxiliar: haber (conjugado) + otro verbo en participio. Ejemplos: he
ido, haya ido, hubiera o hubiese estado... Por lo tanto:
Tiempo simple: expresa la acción sin darla por terminada y está formado únicamente
por el verbo que conjuga. Ejemplo: Yo ando.
Tiempo compuesto: expresa la acción como ya terminada. Ejemplo: Yo he andado.
Por lo tanto, teniendo en cuenta las diferencias anteriores, los tiempos verbales en castellano se reparten de la siguiente forma:
Modo indicativo
Tiempos simples: presente, pretérito imperfecto, pretérito perfecto simple (pretérito
indefinido), futuro y condicional simple (pospretérito de modo indicativo).
Tiempos compuestos: pretérito perfecto compuesto, pretérito pluscuamperfecto, pretérito anterior, futuro perfecto y condicional compuesto (antepospretérito de modo indicativo).
Modo subjuntivo
Tiempos simples: presente, pretérito imperfecto, futuro imperfecto.
Tiempos compuestos: pretérito perfecto, pretérito pluscuamperfecto y futuro perfecto.
Páxina 30 de 63
Imperativo
Formas nominales: infinitivo, gerundio y participio.
Conjugación de verbos regulares
Mantienen el lexema o raíz invariable en toda la conjugación. Hay algunos verbos regulares que según la persona o modo que conjuguemos cambian su ortografía. Ejemplos: toqué
(primera persona del pretérito perfecto simple, verbo tocar), distingo (primera persona
del presente, verbo distinguir)...
Conjugación de verbos irregulares
No mantienen el lexema o raíz invariable en toda la conjugación. Existen varios casos:
Si un verbo es irregular en el presente de indicativo, también lo son el presente de subjuntivo y el imperativo. Ejemplo, rogar: ruego (presente indicativo), ruegue (presente
subjuntivo), ruega tú (imperativo).
Si un verbo es irregular en el pretérito perfecto simple, tendrá esa misma irregularidad
en el pretérito imperfecto de subjuntivo y el futuro imperfecto de subjuntivo. Ejemplo,
andar: anduve (pret. perfecto simple), anduviera o anduviese (pret. imperfecto. de subjuntivo), anduviere (futuro imperfecto de subjuntivo). Como puede observar las tres
formas verbales tienen la misma irregularidad: -uv-.
Si un verbo es irregular en futuro de indicativo, tendrá la misma irregularidad en condicional. Ejemplo, caber: el futuro del verbo es cabré (no caberé); lo mismo sucede con
el condicional, cabría (no cabería).
Formas nominales
Son iguales en castellano y gallego pero recuerde que en castellano no existe el infinitivo
conjugado.
Para consultar la conjugación de verbos en castellano recurra a las siguientes
fuentes:
Alsina, R., Todos los verbos castellanos conjugados, Teide, Barcelona, 1994.
[http://www.profesorenlinea.cl/castellano/VerbosConjugacion.htm]
Actividades propuestas
S29.
Lea el texto. Subraye las formas verbales y diga a qué número y persona corresponden:
Yo le tenía un gran respeto y no poco miedo, y siempre que podía escurría el bulto
y procuraba no tropezármelo; era áspero y brusco y no toleraba que se le contradijese en nada, manía que yo respetaba por la cuenta que me tenía. Cuando se enfurecía, cosa que le ocurría con mayor frecuencia de lo que se necesitaba.
Páxina 31 de 63
S30.
Escriba tres oraciones, una con el verbo en presente, una en pasado y una en
futuro. Subraye los verbos de cada oración y diga a qué número y persona corresponden.
S31.
Diga el tiempo, modo y conjugación verbal a la que pertenecen los verbos de este fragmento de texto:
De mi niñez no son precisamente buenos recuerdos los que guardo. Mi padre se
llamaba Esteban Duarte Diniz, y era portugués, cuarentón cuando yo niño, y alto y
gordo como un monte. Tenía la color tostada y un estupendo bigote negro que se
echaba para abajo.
S32.
Conjugue los verbos de la tabla en todas las personas de singular y plural de los
tiempos que se le indican:
Pret. perf. simple
Condicional simple
Pretérito anterior
Presente (subj.)
Pret. perf. (subj.)
Enfurecer
Ocurrir
Necesitar
Procurar
Atrever
S33.
Indique el infinitivo, gerundio y participio de las siguientes formas verbales: tenemos, dormía y estirábamos.
S34.
Indique las formas de imperativo de los siguientes verbos: callar, mandar y escribir.
S35.
Relea el texto 3.4 y escriba algún ejemplo de formas nominales que aparecen en
las Memorias.
S36.
Relea el capítulo de Historia de dos ciudades de Carlos Dickens y entresaque
del relato dos verbos en futuro simple de indicativo, dos en pretérito pluscuamperfecto de indicativo, dos en presente de subjuntivo y dos en condicional simple
de indicativo.
Para realizar más ejercicios:
http://www.xtec.cat/~jgenover/morfo.htm
http://personal.telefonica.terra.es/web/apuntesasr/ESOIndEjGramatica.htm
Páxina 32 de 63
3.7
Conectores de orden, explicativos y de contraste
en lengua castellana (aspectos teóricos)
En el apartado dedicado en esta unidad a contenidos en lengua gallega, se ha descrito con
detalle el papel que desempeñan los conectores de orden, explicativos y de contraste.
En castellano la función y el uso de estos conectores es idéntica que en gallego. Lo que
cambia son las formas de esos conectores. Algunos ejemplos:
De orden: ante todo, para comenzar, primeramente, por último, en suma, finalmente,
para resumir, por otro lado, por otra parte, a continuación, acto seguido, después, luego,
desde (que), desde (entonces), a partir de, antes de, antes que, hasta que, en cuanto, al
principio, en el comienzo, a continuación, por último…
Explicativos: es decir, o sea, esto es, a saber, en otras palabras, en resumen, en resumidas cuentas, en suma, total, en una palabra, en otras palabras, dicho de otro modo, en
breve, en síntesis, por ejemplo, así, así como, verbigracia, por ejemplo…
De contraste: con todo, a pesar de todo, aun así, ahora bien, de cualquier modo, al mismo tiempo, pero, sin embargo, no obstante, en cierto modo, en cierta medida hasta cierto punto, si bien, por otra parte, por el contrario, en cambio...
Actividad propuesta
S37.
3.8
Diga de qué tipo (de orden, explicativos o de contraste) son los conectores que
aparecen subrayados en el siguiente texto (Tipos de relajación).
Tipos de relajación
Relajación por parejas. Esta sesión precede a la individual y en ella el compañero facilita la adquisición de sensaciones de
relajación.
La relajación se efectúa de forma alternativa. Uno se relaja y el compañero facilita la relajación.
Se empieza desde arriba y hacia abajo.
Una vez adquirida la postura más cómoda, hay que movilizar el tronco hacia todos los lados y luego dejarlo a merced del compañero hasta que adoptemos la postura más cómoda.
Después se moviliza la cabeza y a continuación el compañero la moviliza despacio sintiendo todos los músculos y hasta que se
suelten.
Continúa en los brazos y luego con cada pierna.
Podemos adoptar otras posiciones y movilizar las extremidades activa y pasivamente para tomar conciencia de ellas. [...]
Relax imaginativo. Ejercicio de creación visual imaginativa, basada en la narración o guía de la sesión.
Primero debemos realizar una relajación física.
En segundo lugar, se realiza la narración, donde se puede asignar papeles a los participantes.
Posteriormente volvemos a la realidad [...].
VVAA. Educación física para 2º de BUP, Paidotribo, Barcelona, 1989
Actividad propuesta
S38.
Escriba tres oraciones que contengan conectores de orden, explicativos o de
contraste. Subráyelos y clasifíquelos.
Páxina 33 de 63
3.9
Mecanismos de referencia interna en castellano:
hiperónimos (aspectos teóricos)
Como se dijo en el apartado correspondiente de lengua gallega, un mecanismo que resulta
muy útil para redactar mejor nuestros textos es el uso de hiperónimos.
Un hiperónimo es una palabra que tiene un significado más general que otras palabras,
de significado más específico (hipónimo). Fíjese en estos ejemplos:
Flor (hiperónimo): rosa, clavel, nardo, azucena, gladiolo... (hipónimos)
Profesión (hiperónimo): profesor, abogado, carpintero, fontanero, periodista,... (hipónimos).
Podemos decir, por lo tanto, que un hiperónimo es una palabra cuyo significado engloba el de otra u otras palabras.
Fíjese ahora en estas dos frases:
De repente, un descapotable rojo paró frente al banco. Del descapotable salieron dos
individuos encapuchados, mientras otro esperaba en el descapotable
De repente, un descapotable rojo paró frente al banco. Del automóvil salieron dos individuos encapuchados, mientras otro esperaba en el vehículo.
En la segunda frase, la palabra descapotable ha sido sustituida en dos ocasiones por
hiperónimos, con lo que la frase es más legible.
Actividades propuestas
S39.
Escriba los hiperónimos correspondientes a estas series de palabras.
Hipónimos
Hiperónimo
Mesa, silla, aparador, butaca, estantería, sofá…
Manzano, peral, naranjo, limonero, melocotonero, cerezo…
Cuchara, cucharilla, tenedor, cuchillo, cazo, pala de pescado…
S40.
Reescriba estas frases, sustituyendo las palabras repetidas por hiperónimos.
Compramos una mesa, cuatro sillas y un sofá. La mesa, las cuatro sillas y el sofá nos costaron muy baratas.
Valencia es rica en naranjos, limoneros, melocotoneros y ciruelos. Los naranjos, limoneros, melocotoneros y ciruelos son uno de los pilares de su riqueza.
En la mesa hay que colocar las cucharas, los tenedores y los cuchillos en su lugar apropiado. No se puede colocar las cucharas, los tenedores y los cuchillos
en cualquier lado.
La a, la e, la i, la o y la u son imprescindibles en todas las sílabas. No se puede
construir una sílaba ni una palabra sin la a, la e, la i, la o y la u.
Páxina 34 de 63
□
Comunicación escrita
3.10 Los elementos de la narración (aspectos teóricos)
Recuerde que, de acuerdo con lo estudiado en esta unidad, un texto narrativo suele desarrollarse en tres partes:
Presentación: situación inicial. En ella se presenta a los protagonistas y sus circunstancias.
Nudo: situación central. A partir de un cambio de la situación inicial, de un conflicto,
se suceden las acciones que se derivan de ese cambio.
Desenlace: situación final. Deriva de las acciones anteriores y supone un cambio en la
situación inicial.
Lea esta sencilla narración de cómo una persona cuenta lo que le pasó un domingo por la
mañana. Se han señalado en ella las partes del relato:
(Presentación)
Después de una semana de trabajo bastante dura, salí el domingo por la mañana a pasear tranquilamente por la playa. La
verdad es que el tiempo estaba estupendo y era una delicia caminar por la arena. Había chavales jugando al fútbol.
(Nudo)
De pronto, un balonazo se estrelló contra mi cabeza. Me caí al suelo y prácticamente me quedé sin sentido. Los chicos se
acercaron corriendo y se llevaban las manos a la cabeza. Trataron de levantarme pero sólo consiguieron que me sentara
en la arena. Según me dijeron, el ojo derecho empezó a hincharse tanto que se asustaron.
Inmediatamente fueron a por un coche, me metieron en él como pudieron y me llevaron a urgencias.
(Desenlace)
Los médicos me miraron con calma. No había nada serio y todo se arregló con unos antiinflamatorios.
Finalmente todo quedó en un susto y pude marcharme a casa por mi propio pie.
En esta narración se han usado algunos conectores temporales, que están subrayados.
Actividad propuesta
S41.
Redacte usted ahora una narración breve en la que cuente algo especial que le
sucediese en alguna ocasión. Siga las pautas analizadas en los textos narrativos
y en este que acabamos de leer.
Páxina 35 de 63
4.
Resumo de contidos
4.1
Contidos en lingua galega
Bloque de comunicación oral: o conto tradicional
Importancia da lingua oral como transmisora da literatura popular.
Semellanzas entre os argumentos de contos tradicionais de diferentes países.
Existencia de múltiples versións dos contos tradicionais.
Bloque de comunicación escrita: a carta persoal
Características da carta persoal: vocabulario coloquial, emprega signos de exclamación
e interrogación e de sobreentendidos que lle dan un ton espontáneo, de linguaxe falada.
Estrutura: colocación do lugar e data no extremo superior dereito. Saúdo ou encabezamento, que adoita variar segundo o grao de confianza coa persoa a quen se lle envía a
carta. Contido organizado normalmente en tres partes: introdución, exposición e conclusión. Despedida. Sinatura e posdata, se esquecemos algo importante.
Bloque de coñecemento da lingua: o uso do x, os tempos verbais, conectadores textuais
e mecanismos de referencia interna
Normas ortográficas para o uso do x:
– O x pode pronunciarse como fonema propio do galego (fricativo prepalatal xordo)
en palabras patrimoniais e como grupo fónico /ks/ en palabras cultas.
– Regras para uso correcto do x: en palabras que o levan en castelán e non en galego
(espremer, estender...), substituíndo ao s castelán (xarampón), y (inxección), ch (clixé) e outras grafías (arxila).
– Cando coinciden nunha mesma palabra x como /ks/ e como fricativo palatal xordo,
pode substituírse o primeiro por s ou deixar os dous.
Estrutura morfolóxica do verbo:
– A raíz non cambia nos verbos regulares pero si nos irregulares.
– A desinencia proporciona información sobre o número (singular e plural), persoa
(primeira, segunda e terceira), tempo (presente, pasado e futuro) e modo (indicativo,
subxuntivo, imperativo).
Os tempos verbais son:
– Modo indicativo: presente, copretérito, pretérito, antepretérito, futuro e pospretérito.
– Modo subxuntivo: presente, pretérito e futuro.
– Modo imperativo: segunda persoa de singular e plural.
– Formas nominais: infinitivo (que pode ser conxugado como forma persoal), xerundio e participio.
Os conectadores textuais serven para enlazar frases e oracións nun texto. Poden ser de
orde (baséanse na numeración no espazo e no tempo), explicativos (aclaran ou delimitan as ideas expresadas) e de contraste (matizan unha idea expresada con anterioridade).
Páxina 36 de 63
Mecanismos de referencia interna: Os hiperónimos son palabras de significado máis xeral fronte a outras de significado máis preciso.
Bloque de lingua e sociedade
Internet, a radio e a televisión son fontes de información. Os tres cumpren ademais unha
función social ao difundir noticias e opinións e cultural por permitirnos acceder a películas, libros e coñecementos sobre variados temas. Internet abrangue os medios de comunicación tradicionais e pasa a ser o gran medio de información do noso tempo, desempeñando case en exclusiva a función social e cultural.
Bloque de educación literaria: os textos narrativos
Recoñecemos as características que forman parte dos textos narrativos
– Elementos da narración: acción, personaxes, ambiente e narrador.
– Estrutura de narración: presentación ou situación inicial; nó ou situación central e
desenlace, situación derivada das anteriores.
Tipos de textos narrativos: conto tradicional, narración breve de feitos imaxinarios
transmitidos de xeración en xeración. Conto literario, narración breve concibida por un
autor. Fábula, relato breve en verso ou prosa do que se tira unha ensinanza moral. Novela, narración en prosa de maior extensión.
Páxina 37 de 63
4.2
Contenidos en lengua castellana
Bloque de comunicación oral: entrevista
Importancia de adecuar el tono y volumen de voz, así como vocalizar correctamente y
controlar la velocidad del discurso para hacerlo inteligible.
Bloque de comunicación escrita: elementos de la narración
Características del texto narrativo:
Presentación: situación inicial; se presenta a los protagonistas y sus circunstancias.
Nudo: situación central; se suceden acciones que cambian la situación inicial.
Desenlace: es la situación final derivada de las acciones anteriores.
Bloque de conocimiento de la lengua: uso de x, y g /j, los tiempos verbales, conectadores
textuales y mecanismos de referencia interna
Normas ortográficas
– Uso de x: palabras con prefijo ex-, extra- e xeno-; palabras que comienzan por ex+
pla, ple, pli, plo, pra, pre, pri, pro y sus excepciones.
– Uso de j en palabras rematadas en –aje, -eje e –jería e en las que comienzan por ajeeje-; en formas de los verbos que no llevan g ni j en infinitivo.
– Uso de g con sonido j en palabras terminadas en –igerar, -ger, -gir, -gélico, genario, -géneo, -génico, -genio, -génito, -gesimal, -gésimo y –gético. En palabras
que comienzan por geo-, gest-, gen- e in-.
Estructura morfológica del verbo:
– Al igual que en gallego, la raíz no cambia en los verbos regulares pero sí en los irregulares. Es la desinencia la que proporciona información sobre el número, persona,
tiempo y modo.
– Los tiempos verbales pueden ser simples (expresan una acción sin darla por terminada) y compuestos (expresan la acción como ya terminada), que se forman con la
unión de un verbo auxiliar conjugado (haber) y otro verbo en participio.
– Modo indicativo: presente, pretérito imperfecto, pretérito perfecto simple, futuro
imperfecto y condicional simple (formas simples), pretérito perfecto, pretérito pluscuamperfecto, pretérito anterior, futuro perfecto y condicional perfecto (formas
compuestas).
– Modo subjuntivo: presente, pretérito imperfecto y futuro imperfecto (formas simples), pretérito perfecto, pretérito pluscuamperfecto y futuro perfecto (formas compuestas).
– Modo imperativo: segunda persona de singular y plural.
– Formas nominales: infinitivo, gerundio y participio. No existe el infinitivo conjugado.
Los conectadores textuales tienen la misma función que en gallego. Lo que cambia son
las formas. También pueden ser de orden, explicativos y de contraste.
Mecanismos de referencia interna: Los hiperónimos, al igual que en gallego, son muy
útiles para redactar mejor evitando repeticiones innecesarias.
Páxina 38 de 63
Bloque de educación literaria: los textos narrativos
Pertenecen al género narrativo tipos de obras como el cuento, la novela, la fábula, la biografía, las memorias, la historieta, etc.
Las memorias son una narración en las que el autor expone los hechos más importantes de su vida o de una determinada etapa de la misma.
Páxina 39 de 63
5.
Exercicios de autoavaliación
1.
2.
Que son os textos narrativos?
Son aqueles cuxa función principal é a de relatar con palabras feitos (reais ou
ficticios) que se teñen producido ao longo dun tempo.
Son aqueles cuxa función principal é a de relatar con palabras feitos reais que
se teñen producido ao longo dun tempo.
Son aqueles cuxa función principal é a de relatar con palabras feitos ficticios
que se teñen producido ao longo dun tempo.
Son aqueles cuxa función principal é a de relatar coa voz feitos reais que se teñen producido ao longo dun tempo.
Cales son os elementos da narración?
3.
Acción, personaxes, ambiente, narrador.
Ambiente e narrador.
4.
2.
5.
3.
Que nomes reciben as partes en que se desenvolve a estrutura da narración?
5.
Acción e personaxes.
En cantas partes se desenvolve a estrutura da narración?
4.
Acción, personaxes e ambiente.
Presentación e desenlace.
Presentación, nó e desenlace.
Presentación e desenlace.
Introdución, presentación, nó e desenlace.
Que tipos de textos pertencen ao xénero narrativo?
O conto tradicional, o conto literario, a fábula, a novela e as memorias.
A poesía, a fábula, a novela e o conto popular.
O teatro, a poesía e a novela.
A lenda, o conto popular e o conto literario.
Páxina 40 de 63
6.
Que tipo de texto narrativo é propio da tradición oral?
7.
O conto popular.
O conto literario.
Vocabulario sinxelo e coloquial.
O que nós queiramos.
Depende do tema que tratemos na carta.
Depende de a quen vaia dirixida.
Que nome reciben as partes en que se divide a carta persoal?
9.
A novela.
Que vocabulario se adoita utilizar nas cartas persoais?
8.
As memorias
Data, encabezamento, contido, despedida, sinatura.
Data, contido, despedida, sinatura, posdata.
Encabezamento, contido, despedida, sinatura, posdata.
Data, encabezamento, contido, despedida, sinatura, posdata.
De cantas formas pode pronunciarse o x?
De dúas, nas dúas linguas do ámbito.
Só pode pronunciarse dunha forma.
En galego, de dúas; en castelán, dunha soa forma.
Depende do momento.
10. Cales son os principais elementos morfolóxicos que conforman o verbo?
Raíz, desinencias, suxeito e predicado.
Raíz e desinencias.
Raíz, desinencias, CD e CI.
O número e a persoa.
11. Que clase de información achegan as desinencias?
De número e modo.
De número, persoa, tempo e modo.
De número, persoa e tempo.
De tempo e modo.
Páxina 41 de 63
12. Que modos temporais existen nos verbos?
Indicativo, subxuntivo e imperativo.
Indicativo e imperativo.
Subxuntivo e imperativo.
Indicativo e subxuntivo.
13. En que lingua ou linguas existe o tempo verbal coñecido como infinitivo conxugado?
Na castelá
Na inglesa.
Na galega
Na galega e na castelá.
14. En que lingua ou linguas do ámbito existen os chamados tempos compostos?
Na galega.
Na castelá e na galega.
Na castelá.
Depende do tipo de oración en que vaia inserido o verbo
15. Cantas persoas ten o imperativo?
Só ten formas de segunda persoa.
Primeira, segunda e terceira.
Primeira, segunda e terceira (singular) e primeira, segunda e terceira (plural).
O imperativo non ten persoas, é unha forma nominal do verbo.
16. Cales son as formas nominais do verbo?
Infinitivo, xerundio e participio.
Presente, pasado e futuro.
Primeira, segunda e terceira.
Singular e plural.
17. En que se basean os conectadores de orde?
Non se basean en nada.
Baséanse na numeración ou no tempo.
Baséanse na numeración, no espazo ou no tempo.
Baséanse no espazo e no tempo.
Páxina 42 de 63
18. Cal é a función dos conectadores explicativos?
Aclarar o(s) tema(s) ou ideas expresados nunha oración ou frase.
Delimitar o(s) tema(s) ou ideas expresados nunha oración ou frase.
Aclarar ou delimitar o(s) tema(s) ou ideas expresados nunha oración ou frase.
A mesma que a dos conectadores de orde.
19. Cal é a función dos conectadores de contraste?
Matizan unha idea expresada con anterioridade ao longo dun texto, polo que
conectan dous membros dun texto ou conxunto de oracións.
Matizan unha idea expresada con anterioridade ao longo dun texto.
Matizan unha idea expresada con posterioridade ao longo dun texto, polo que
conectan dous membros dun texto ou conxunto de oracións.
Amplían unha idea expresada con anterioridade ao longo dun texto, polo que
conectan dous membros dun texto ou conxunto de oracións.
20. Que é un hiperónimo?
É unha palabra que ten un significado semellante a outra.
É unha palabra con varias acepcións
É unha palabra que ten un significado contrario a outra.
É unha palabra con significado máis xeral que outras de significado máis específico.
21. Cales son os medios de información máis importantes na actualidade?
A radio e a televisión.
Internet, a radio e a televisión.
O telégrafo e a prensa.
O móbil e a radio.
22. Que función cumpren os medios de comunicación?
Cumpren unha función informativa.
Cumpren unha función recreativa.
Cumpren unha función educativa.
Cumpren unha función social e cultural.
Páxina 43 de 63
6.
Solucionarios
6.1
Solucións das actividades propostas en lingua galega
S1.
Texto 2.1:
De que trata este conto?
Conta unha versión da historia do sapo e o raposo. O raposo presume de ser máis fermoso, de facer todo mellor, pero o sapo gaña a carreira que propón o raposo aplicando a intelixencia.
Parécelle que a linguaxe empregada é sinxela ou difícil de comprender?
É unha linguaxe sinxela, con expresións coloquiais.
Coñece algún outro conto, galego ou doutros países, cun argumento parecido?
Hai moitos contos de tradición oral nos que un animal vence a outro usando a astucia e intelixencia. Por exemplo, o conto do corvo e o raposo; do asno e o raposo, etc.
S2.
Texto 2.3:
Cal é o tema principal do conto?
A picaresca dun raposo, que se alía cun oso para roubar, entre outras cousas, un porco. Nun principio, o porco
é para comelo os dous pero o raposo, mediante enganos, consegue que o porco sexa só para el.
Que personaxes aparecen?
Un oso e un raposo.
Onde se desenvolve a acción?
No curral da granxa do tío Pepe.
É o narrador un dos personaxes?
Non. O narrador non é ningún dos personaxes.
Páxina 44 de 63
Podería sinalar algunha expresión propia da linguaxe coloquial?
Hai varias: Ai, compadre / papouno enteiriño / caeu de cu no chan...
Tome nota de dous ou tres contos, transcríbaos e póñaos por escrito na seguinte
táboa. Debe dicir tamén cal é o seu tema principal.
O alumno ou alumna debe facer o que se lle pide neste exercicio para a súa correcta resolución.
S3.
Por exemplo: brevidade, sinxeleza da linguaxe utilizada, utilización de palabras pertencentes ao rexistro coloquial da lingua e que case todos estes contos de tradición oral levan implícita unha ensinanza moral.
S4.
Texto 2.4
De que se fala no texto?
Un rapaz leva o cadaleito dun defunto e cre que o escoita moverse, que está vivo. Pero non se atreve a dicir
nada. Pola noite acode ao cemiterio e volve a escoitar o morto, pero chega xente e foxe.
Teña presente a teoría explicada e diga por que o texto 2.4 é de tipo narrativo.
Porque relata, conta ou narra feitos, neste caso ficticios, que lle suceden a personaxes nun espazo e tempo
concretos.
Fíxese no narrador: é un personaxe da historia?
Sí, é un dos personaxes da historia.
Pode sinalar exemplos de como o narrador se dirixe ao lector?
Hai varios: meus amigos / comprendede, escoitade/ Imaxinade que eu dixera/ Ía dicir que o deixaran enterrar
sabendo que estaba vivo?
Pode sinalar esas tres partes (presentación, nó e desenlace) no conto de Dieste?
Presentación
Nó
Foi preto do camposanto cando eu sentín buligar dentro da caixa ao pobre Bieito. (Dos catro que levaban o cadaleito eu era un). ¿Sentino ou foi aprehensión miña? Entón non podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maino!...
Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto- comprendede, escoitade- polo tanto non podía, non debía dicir nada.
Imaxinade nun intre que eu dixera:
-O Bieito está vivo.
Páxina 45 de 63
Todas as testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco agalaio...
-¡O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo!...
Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, descompasándose, a gravedosa
marcha que planxía nos bronces da charanga...
Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e acoibexando a
pregunta nun sorriso de retranca insinuei:
-¿E se o Bieito fose vivo?
O outro riu picaramente como quen di: “Que ocorrencias temos”, e eu amplifiquei adrede o meu falso sorriso de retranca...
Cando o crego remate, pensei. Mais o crego acabou e a caixa descendeu á cova sen
que eu puidera dicir nada.
Cando o primeiro cadullo de terra bicado por un neno petou dentro da cova nas táboas
do ataúde, subíronme ata a gorxa as verbas salvadoras. Mais entón acudiu novamente
ao meu maxín a seguranza do arrepiante ridículo, da rabia da familia defraudada, se o
Bieito se topaba morto e ben morto.
...
Todo o día, andei tolo de remorsos. Vía o pobre Bieito grafiñando as táboas nese espanto absoluto máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida...
E pola noite- non o puiden evitar- funme camiño do camposanto, coa lapela subida,
arrimado aos muros.
Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: uns rebos mal postos, apreixados por
hedras e silveiras. Paseino e fun dereito ao sitio... Deiteime no chan, apliquei a orella, e
axiña o que oín xeoume o sangue. No seo da terra unhas uñas desesperadas rabuñaban nas táboas. ¿Rabuñaban? Non sei, non sei. Alí preto había un sacho... Ía xa cara a
el cando fiquei suspenso. Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entón si que sería absurda, tola, a miña presenza alí,
daquelas horas e cun sacho na man.
¿Ía dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?
Desenlace
E fuxín coa lapela subida, pegándome aos muros.
A lúa era chea e os cans ladraban lonxe.
S5.
Resposta libre
S6.
Cómpre seguir as indicacións que se lle proporcionan nesta actividade para a súa correcta resolución.
S7.
O x pronúnciase como na palabra xa
(fonema prepalatal fricativo xordo)
xamón, xurar, xema, áxil, xenro.
O x pronúnciase como na palabra texto
(grupo ks)
exame, taxi, extenso, hexágono, axila.
Páxina 46 de 63
S8.
É un profesor excelente pero moi esixente.
A escavadora está traballando no exterior do recinto.
Se falta osíxeno prodúcese asfixia.
Pasei con éxito o exame e mañá poderei ir de excursión.
É moi estraño, parece obra de extraterrestres.
A tarde foi espléndida e a comida, exquisita.
Teño dificultade con ese idioma estranxeiro; o meu léxico é moi escaso.
Recolle o espremedor e estende o mantel.
S9.
Xa antes de aquel houbera outro, cántas veces o contaban, o Perfeutiño. Mellor dito íanlle poñer Perfeuto por
terse chamado así un irmán do meu pai que se fora de noviño para o Brasil, que non se soubo máis, que tamén
era moito o que o lembraban, xa como morto.
E non se chegara a poñerllo porque naceu nas últimas; que eu digo, e ben que me acorde, que aquilo non era
nacer, que nin se chegou a tempo para lle botar a auga de socorro que se mandou por ela á parroquia da Trindade, que polo visto era onde o facían mellor, que auga de socorro hai que bendicila doutro xeito que a de...
Houbera, singular, terceira persoa; contaban: plural, terceira: ían: plural, terceira; poñer: infinitivo, non ten número nin persoa; terse chamado: infinitivo, non ten número nin persoa; fora: singular, terceira; soubo: singular,
terceira; era: singular, terceira; lembraban: plural, terceira; chegara: singular, terceira; poñer: non ten número
nin persoa; naceu: singular, terceira; digo: singular, primeira; acorde: singular, primeira; era: singular, terceira;
nacer: non ten número nin persoa; chegou: singular, terceira; botar: non ten número nin persoa; mandou: singular, terceira; era: singular, terceira; facían: plural, terceira; hai: forma impersoal; bendicir: non ten número nin
persoa.
S10.
Resposta libre
S11.
Digo: presente, indicativo, terceira conxugación; acorde: presente, subxuntivo, primeira; era: copretérito, indicativo, segunda conxugación; nacer: infinitivo, segunda; chegou: pretérito, indicativo, primeira; botar: infinitivo,
primeira; mandou: pretérito, indicativo, primeira; facían: copretérito, indicativo, segunda; hai: forma impersoal,
segunda; bendicir: infinitivo, terceira.
S12.
Pretérito
Antepretérito
Pospretérito
Presente (subx.)
Pretérito (subx.)
Traballar
Traballei, traballaches...
Traballaba, traballabas...
Traballara, traballaras...
Traballe, traballes...
Traballase, traballases
Mover
Movín, moviches...
Movía, movías...
Movera, moveras...
Mova, movas...
Movese, moveses...
Partir
Partín, partiches...
Partía, partías...
Partira, partiras...
Parta, partas...
Partise, partises...
Páxina 47 de 63
S13.
Partir, partindo, partido; casar, casando, casado; ter, tendo, tido.
S14.
Sabemos.
Están en terceira persoa.
S15.
Comprendede, escoitade, imaxinade.
Non. A maioría aparecen en primeira persoa de singular.
S16.
Texto 2.7.
De orde: en primeiro lugar, en segundo lugar.
Explicativos: é dicir, de xeito que.
De contraste: e por tanto, agora ben, consecuentemente, senón que.
S17.
Por unha banda, querían saír de viaxe o antes posible. Por outra, non querían perder ningún día de venda no
seu negocio. Ao final, decidiron retrasar a saída.
S18.
Tense por certo que Galicia é bastante uniforme no que se refire ao clima. Así e todo, e se consideramos a súa
posición de transición entre o mundo mediterráneo e o atlántico, debemos ter en conta que presenta características comúns con ambos. Por unha banda hai grande abundancia de precipitacións durante todo o ano, cunha
temperatura media suave nas costas setentrional e noroeste. Pola outra, presenta características do clima mediterráneo na Galicia do sur e do sueste.
Así e todo: de contraste, Por unha banda / Pola outra: de orde.
S19.
Ela está empeñada en tirar toda a roupa que xa non se leva; el, pola contra / en cambio, quere deixala toda no
armario, porque non lle importa a moda.
Neste punto comezan as contradicións: vostede insiste en que estaba na casa cando ocorreu todo. Agora ben,
como puido entón ser visto na outra punta da cidade á mesma hora?
Gústame o caldo, a fabada, o arroz con chícharos, o lacón... é dicir / ou sexa / isto é..., a comida tradicional.
Páxina 48 de 63
S20.
Hipónimos
Hiperónimo
Nai, pai, avó, avoa, curmán, xenro, nora…
Familiar
Xudaísmo, cristianismo, mahometismo, budismo, animismo...
Relixión
A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra, León, Zamora, Burgos, Xaén...
Provincia
S21.
O cazador colleu a escopeta de dous canóns. Introduciu nela dous cartuchos e
disparou. O retroceso da arma foi tan forte que o guindou no chan.
Quedou admirado da forma e o olor da rosa. Colleu a flor e acercouna ao nariz.
Despois, observouna outra vez e comezou a debuxala.
Sara conducía o convertible. Saíu do coche, cerrou a porta e empezou a limpalo.
S22.
Textos 2.12 e 2.13.
Que tipo de información se nos proporciona en cada un dos textos?
Texto 2.9:
O programa “Cazador de palabras” fálanos da lingua galega; cada un dos programas dedícase a unha determinada parte do vocabulario galego; por exemplo: o léxico relacionado coa
medicina, co mar, coa natureza... Polo tanto, é un programa de contido sociocultural. Ademais diso, o alumnado debe especificar de que tema trata o capítulo do programa que visualice.
Texto 2.10:
O programa “Galicia por diante” é un servizo informativo; fálasenos do tempo, da política, da
economía...
Cre que con estes textos podemos obter ou ampliar coñecementos? Por que?
Si, porque no caso do “Cazador de palabras” ofrecen unha serie de informacións de forma didáctica, é dicir, pensadas para que sexa doado acordármonos delas e as poidamos incluír dentro do noso coñecemento, para deste xeito,
amplialo ou renovalo. O espectador neste tipo de programas adopta o rol dun alumno ou alumna que está sentado
nunha clase recibindo a lección do profesor ou profesora.
No segundo caso, a resposta é tamén afirmativa, pero a información non se dá dun modo didáctico, pois o obxectivo
do noticiario é diferente. Preténdese informar ao espectador mais non que aprenda.
Polo tanto, no “Cazador de palabras” obtemos e ampliamos coñecemento seguindo un método de aprendizaxe. No
caso de “Galicia por diante” só obtemos unha información que nos vai ser útil durante un breve período de tempo,
pois as noticias de actualidade teñen unha vida curta de aí que non sexa necesario que teñamos que aprender ou
extraer ningunha aprendizaxe delas.
Páxina 49 de 63
6.2
Soluciones de las actividades propuestas en lengua castellana
S23.
Texto 3.1.
¿De qué habla Pérez-Reverte?
Nos habla de la visión que tiene del mundo. Ese hecho se ve reflejado en su última novela, de la que también
nos habla brevemente.
¿Le parece que Pérez-Reverte habla con una velocidad considerable que dificulta la comprensión de lo que dice? ¿Por qué?
Sí, porque algunas veces no termina adecuadamente de pronunciar algunas partes de su discurso ya que quiere expresar verbalmente una considerable cantidad de ideas en un mínimo espacio de tiempo, por lo que hay
que prestar mucha atención a lo que dice.
¿Le parece adecuado el tono, el volumen y la velocidad de voz que Iñaki Gabilondo utiliza en la entrevista? ¿Por qué?
Sí, utiliza adecuada y óptimamente esas tres características de las intervenciones orales. Se le entiende perfectamente, no habla muy deprisa pero tampoco lentamente. Como entrevistador sabe cumplir su papel, no pretende adquirir protagonismo con sus intervenciones orales, por eso éstas son tan comedidas.
S24.
Texto 3.2.
¿Cuál es el tema principal del cuento?
Jorge quiere saber lo que significa tener miedo y para eso emprende una búsqueda. Finalmente, consigue saber lo que es cuando su mujer finge estar en peligro.
¿Por qué cree que este tipo de cuentos de tradición oral tienen un lenguaje de
fácil comprensión y además contienen historias breves y sencillas?
Precisamente porque son de tradición oral, es decir, pasan de una generación a otra a través del lenguaje verbal, no de la escritura, por lo que deben tener un lenguaje sencillo para que sean fáciles de retener en la memoria. Si su lenguaje fuera complicado y además fueran cuentos muy largos la gente no sería capaz de recordarlos.
Escriba algunas características que definan este tipo de texto narrativo (tenga
en cuenta la extensión, el tipo de lenguaje, moraleja...)
Son narraciones breves, de hechos imaginarios, con leguaje sencillo y en muchas ocasiones, coloquial. Generalmente suele extraerse de muchos de ellos una enseñanza moral.
Páxina 50 de 63
S25.
Texto 3.4.:
¿De qué nos habla el texto?
De la vida dura que llevaba un hombre arrastrando barcas por el río Volga.
¿Es el narrador alguno de los personajes de la historia?
Sí, es uno de los personajes.
¿Por qué este texto es de tipo narrativo? (ayúdese de la teoría expuesta para
responder)
Por diversas razones: se nos relatan unos hechos que son reales; hay acción: la vida del barquero del Volga;
personajes: el barquero, el autor del libro que cuenta su niñez; ambiente: lo relatado se desarrolla a las orillas
del Volga, en el siglo XIX; y narrador: el propio autor que relata su vida: Máximo Gorki.
¿A qué parte de la estructura narrativa cree que pertenece este texto? ¿Por qué?
Al inicio. En esta ocasión sabemos eso, puesto que este fragmento de texto es el inicio de un capítulo del libro,
concretamente el primero.
S26.
¿Qué personajes aparecen en este relato?
El mayordomo del Hotel Rey Jorge, el señor Lorry y un criado que le sirve el almuerzo.
¿Es el narrador alguno de los personajes del relato?
No.
¿Dónde tiene lugar este episodio?
En Dover, en el Hotel del Rey Jorge.
Este relato tiene 44 capítulos. ¿Qué tipo de narración es? Razone su respuesta.
Es una novela: narración de ficción en prosa, de mayor extensión que el cuento.
S27.
Extraer, excomulgar, explicación, esófago, espectador, xenófobo, estrato, espléndido, excremento, exprimir, estraperlo, asfixia.
Páxina 51 de 63
S28.
Jamón, traje, jilguero, geógrafo.
S29.
Yo le tenía un gran respeto y no poco miedo, y siempre que podía escurría el bulto y procuraba no tropezármelo; era áspero y brusco y no toleraba que se le contradijese en nada, manía que yo respetaba por la cuenta que me tenía. Cuando se enfurecía, cosa que le ocurría con mayor frecuencia de lo que se necesitaba, ...
Tenía: primera, singular; podía: primera, singular; escurría: primera, singular; procuraba: primera, singular; tropezar: infinitivo; era: singular, tercera; toleraba: singular, tercera; contradijese: singular, tercera; respetaba:
primera, singular; tenía: singular, tercera; enfurecía: singular, tercera; ocurría: singular, tercera; necesitaba:
singular, tercera.
S30.
Respuesta libre.
S31.
Son: presente, indicativo, segunda. Guardo: presente, indicativo, primera. Llamaba: pretérito imperfecto, indicativo, primera. Era: pretérito imperfecto, indicativo, segunda. Tenía: pretérito imperfecto, indicativo, segunda.
Echaba: pretérito imperfecto, indicativo, primera.
S32.
Pret. perf. simple
Condicional
simple
Pretérito anterior
Presente (subj.)
Pret. perf. (subj.)
Enfurecer
Enfurecí, enfureciste,...
Enfurecería,
enfurecerías,...
Hube enfurecido,
hubiste enfurecido,...
Ocurrir
Ocurrió, ocurrieron.
Ocurriría, ocurrirían.
Hubo ocurrido,
Ocurra, ocurran.
hubieron ocurrido.
Haya ocurrido,
hayan ocurrido.
Necesitar
Necesité, necesitaste,...
Necesitaría,
necesitarías,...
Hube necesitado,
hubiste necesitado,...
Necesite, necesites,...
Haya necesitado,
hayas necesitado,...
Procurar
Hube procurado,
Procuré, procuras- Procuraría, procuhubiste procurate,...
rarías,...
do,...
Procure, procures,...
Haya procurado,
hayas procurado,...
Atrever
Atreví, atreviste,...
Atrevería, atreverías,...
Enfurezca, enfurezcas,...
Hube atrevido,
Atreva, atrevas,...
hubiste atrevido,...
S33.
Tener, teniendo, tenido. Dormir, durmiendo, dormido. Estirar, estirando, estirado.
Páxina 52 de 63
Haya enfurecido,
hayas, enfurecido,...
Haya atrevido,
hayas atrevido,...
S34.
Calla, callad, callaos. Manda, mandad. Escribe, escribid.
S35.
Infinitivo: Hablar (me), arder, romper(se), andar, ver, llorar, hacer(te).
Gerundio: fluyendo, tornando, diciendo, contado, remontando.
Participio: derretido, encorvado, remontado, recorrido.
S36.
Futuro simple de indicativo: habrá, encontrará, llegará, preguntará.
Pretérito pluscuamperfecto de indicativo: habían apeado, habían estacionado.
Presente de subjuntivo: vayan, vaya, preparen, llegue.
Condicional simple de indicativo: atrevería, podríais.
S37.
Texto 3.8.
De orden: y luego, después, a continuación, primero, en segundo lugar, posteriormente.
Explicativos: ninguno de los conectores subrayado es explicativo.
De contraste: ninguno de los conectores subrayado es de contraste.
S38.
Respuesta libre.
S39.
S39. Escriba los hiperónimos correspondientes a estas series de palabras.
Hipónimos
Mesa, silla, aparador, butaca, estantería, sofá…
Manzano, peral, naranjo, limonero, melocotonero, cerezo…
Cuchara, cucharilla, tenedor, cuchillo, cazo, pala de pescado…
Hiperónimo
Mueble
Frutal
Cubierto
S40.
Compramos una mesa, cuatro sillas y un sofá. Los muebles nos costaron muy
baratos.
Valencia es muy rica en naranjos, limoneros, melocotoneros y ciruelos. Los
frutales son uno de los pilares de su riqueza.
En la mesa hay que colocar las cucharas, los tenedores y los cuchillos en su lugar apropiado. No se puede colocar los cubiertos en cualquier lado.
Páxina 53 de 63
La a, la e, la i, la o y la u son imprescindibles en todas las sílabas. No se puede
construir una sílaba ni una palabra sin las vocales.
S41.
Respuesta libre. Recuerde organizar el texto en presentación, nudo y desenlace. Utilice los conectores adecuados.
Páxina 54 de 63
6.3
Solucións dos exercicios de autoavaliación
1.
Que son os textos narrativos?
Son aqueles cuxa función principal é a de relatar con palabras feitos (reais ou
ficticios) que se teñen producido ao longo dun tempo.
2.
Cales son os elementos da narración?
3.
En cantas partes se desenvolve a estrutura da narración?
4.
3.
Que nomes reciben as partes nas que se desenvolve a estrutura da narración?
5.
Acción, personaxes, ambiente, narrador.
Presentación, nó e desenlace.
Que tipos de textos pertencen ao xénero narrativo?
O conto tradicional, o conto literario, a fábula, a novela e as memorias.
Páxina 55 de 63
6.
Que tipo de texto narrativo é propio da tradición oral?
7.
Que vocabulario se adoita utilizar nas cartas persoais?
8.
Vocabulario sinxelo e coloquial.
Que nome reciben as partes en que se divide a carta persoal?
9.
O conto popular.
Data, encabezamento, contido, despedida, sinatura, posdata.
De cantas formas pode pronunciarse o x?
En galego, de dúas; en castelá, dunha soa forma.
10. Cales son os principais elementos morfolóxicos que conforman o verbo?
Raíz e desinencias.
11. Que clase de información achegan as desinencias?
De número, persoa, tempo e modo.
Páxina 56 de 63
12. Que modos temporais existen nos verbos?
Indicativo, subxuntivo e imperativo.
13. En que lingua ou linguas existe o tempo verbal coñecido como infinitivo conxugado?
Na galega
14. En que lingua ou linguas do ámbito existen os chamados tempos compostos?
Na castelá.
15. Cantas persoas ten o imperativo?
Só ten formas de segunda persoa.
16. Cales son as formas nominais do verbo?
Infinitivo, xerundio e participio.
17. En que se basean os conectadores de orde?
Baséanse na numeración, no espazo ou no tempo.
Páxina 57 de 63
18. Cal é a función dos conectadores explicativos?
Aclarar ou delimitar o(s) tema(s) ou ideas expresados nunha oración ou frase.
19. Cal é a función dos conectadores de contraste?
Matizan unha idea expresada con anterioridade ao longo dun texto, polo que
conectan dous membros dun texto ou conxunto de oracións.
20. Que é un hiperónimo?
É unha palabra con significado máis xeral que outras de significado máis específico.
21. Cales son os medios de información máis importantes na actualidade?
Internet, a radio e a televisión.
22. Que función cumpren os medios de comunicación?
Cumpren unha función social e cultural.
Páxina 58 de 63
7.
Anexos
7.1
Anexo I: Paradigmas verbais en galego
Páxina 59 de 63
Páxina 60 de 63
7.2
Anexo II: Paradigmas verbales en castellano
Modo indicativo
Tiempos simples
Presente: (yo) amo, temo, parto; tú amas, temes, partes; él ama, teme, parte; nosotros
amamos, tememos, partimos; vosotros amáis, teméis, partís; ellos aman, temen, parten.
Pretérito imperfecto: Yo amaba, temía, partía; tú amabas, temías, partías; él amaba,
temía, partía; nosotros amábamos, temíamos, partíamos; vosotros amabais, temíais,
partíais; ellos amaban, temían, partían.
Pretérito perfecto simple o pretérito indefinido: Yo amé, temí, partí; tú amaste, temiste, partiste; él amó, temió, partió; nosotros amamos, temimos, partimos; vosotros
amasteis, temisteis, partisteis; ellos amaron, temieron, partieron.
Futuro imperfecto: Yo amaré, temeré, partiré; tú amarás, temerás, partirás; él amará,
temerá, partirá; nosotros amaremos, temeremos, partiremos; vosotros amaréis, temeréis,
partiréis; ellos amarán, temerán, partirán.
Condicional simple o Pospretérito: Yo amaría, temería, partiría; tú amarías, temerías,
partirías; él amaría, temería, partiría; nosotros amaríamos, temeríamos, partiríamos; vosotros amaríais, temeríais, partiríais; ellos amarían, temerían, partirían.
Tiempos compuestos
Pretérito perfecto compuesto. Yo he amado, he temido, he partido; tú has amado, has
temido, has partido; él ha amado, ha temido, ha partido; nosotros hemos amado, hemos
temido, hemos partido; vosotros habéis amado, habéis temido, habéis partido; ellos han
amado, han temido, han partido2
Pretérito pluscuamperfecto. Yo había amado, había temido, había partido; tú habías
amado, habías temido, habías partido; él había amado, había temido, había partido; nosotros habíamos amado, habíamos temido, habíamos partido; vosotros habíais amado,
habíais temido, habíais partido; ellos habían amado, habían temido, habían partido.
Pretérito anterior. Yo hube amado, hube temido, hube partido; tú hubiste amado,
hubiste temido, hubiste partido; él hubo amado, hubo temido, hubo partido; nosotros
hubimos amado, hubimos temido, hubimos partido; vosotros hubisteis amado, hubisteis
temido, hubisteis partido; ellos hubieron amado, hubieron temido, hubieron partido3
Futuro perfecto. Yo habré amado, habré temido, habré partido; tú habrás amado,
habrás temido, habrás partido; él habrá amado, habrá temido, habrá partido; nosotros
habremos amado, habremos temido, habremos partido; vosotros habréis amado, habréis
temido, habréis partido; ellos habrán amado, habrán temido, habrán partido.
Condicional compuesto o antepospretérito. Yo habría amado, habría temido, habría
partido; tú habrías amado, habrías temido, habrías partido; él habría amado, habría temido, habría temido, habría partido; nosotros habríamos amado, habríamos temido,
habríamos partido; vosotros habríais amado, habríais temido, habríais partido; ellos
habrían amado, habrían temido, habrían partido.
Páxina 61 de 63
Modo subjuntivo
Tiempos simples
Presente: Yo ame, tema, parta; tú ames, temas, partas; él ame, tema, parta; nosotros
amemos, temamos, partamos; vosotros améis, temáis, partáis; ellos amen, teman, partan.
Pretérito imperfecto: Yo amara o amase, temiera o temiese, partiera o partiese; tú
amaras o amases, temieras o temieses, partieras o partieses; él amara o amase, temiera o
temiese, partiera o partiese; nosotros amáramos o amásemos, temiéramos o temiésemos, partiéramos o partiésemos; vosotros amarais o amaseis, temierais o temieseis, partierais o partieseis; ellos amaran o amasen, temieran o temiesen, partieran o partiesen.
Futuro imperfecto: Yo amare, temiere, partiere; tú amares, temieres, partieres; él amare, temiere, partiere; nosotros amáremos, temiéremos, partiéremos; vosotros amareis,
temiereis, partiereis; ellos amaren, temieren, partieren4
Tiempos compuestos
Pretérito perfecto: Yo haya amado, haya temido, haya partido; tú hayas amado, hayas
temido, hayas partido; él haya amado, haya temido, haya partido; nosotros hayamos
amado, hayamos temido, hayamos partido; vosotros hayáis amado, hayáis temido,
hayáis partido; ellos hayan amado, hayan temido, hayan partido.
Pretérito pluscuamperfecto: Yo hubiera o hubiese amado, hubiera o hubiese temido,
hubiera o hubiese partido: tú hubieras o hubieses amado, hubieras o hubieses temido,
hubieras o hubieses partido; él hubiera o hubiese amado, hubiera o hubiese temido,
hubiera o hubiese partido; nosotros hubiéramos o hubiésemos amado, hubiéramos o
hubiésemos temido, hubiéramos o hubiésemos partido; vosotros hubierais o hubieseis
amado, hubierais o hubieseis temido, hubierais o hubieseis partido; ellos hubieran o
hubiesen amado, hubieran o hubiesen temido, hubieran o hubiesen partido.
Futuro perfecto: Yo hubiere amado, hubiere temido, hubiere partido; tú hubieres amado, hubieres temido, hubieres partido; él hubiere amado, hubiere temido, hubiere partido; nosotros hubiéremos amado, hubiéremos temido, hubiéremos partido; vosotros
hubiereis amado, hubiereis temido, hubiereis partido; ellos hubieren amado, hubieren
temido, hubieren partido.
Modo imperativo
Presente: ama, teme, parte (tú); amad, temed, partid (vosotros).
Formas no personales
Infinitivo: amar, temer, partir.
Gerundio: amando, temiendo, partiendo.
Participio: amado, temido, partido.Bibliografía e recursos
Páxina 62 de 63
8.
Bibliografía
Alarcos Llorach, Emilio, Gramática de la lengua española, Espasa, Madrid, 1999.
ILG e RAG, Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, ILG e RAG, Vigo,
2003.
ILG e RAG, Vocabulario ortográfico da lingua galega, ILG e RAG, 2004.
RAE, Diccionario de la lengua española (2 tomos), Espasa Calpe, Madrid, 2008
RAG, Dicionario da Real Academia Galega, Xerais e Galaxia, Vigo, 2000.
Dieste, Rafael, Dos arquivos do trasno, Galaxia, Vigo, 1962.
Gorki, Máximo, Días de infancia, Barcelona, 1976.
Ligazóns de internet
[http://antiguo.fundacionlengua.es/cuentos_populares/]
[http://www.crtvg.es/]
[http://www.geocities.com/Area51/Shadowlands/7336/os_rap_cer.htm]
[http://es.wikipedia.org]
[http://es.wikisource.org]
[http://es.youtube.com]
[http://www.profesoren linea.el/castellano/VerbosConjugación.htm]
Páxina 63 de 63