Ipuin-kontalaritzaren eredu berria?1 Leire Diaz de Gereñu, Itziar Idiazabal & Luis M. Larringan UPV - EHU Laburpena Lan honen bidez ahozko narrazioaren nondik norakoen berri eman nahi dugu. Asko idatzi da ipuinez eta kontakizunez, eta zer esanik ez testu narratiboez, baina ez hainbeste -gurean behintzat- kontalarien jardunbideaz ikuspegi enpiriko eta pragmatiko batetik. Beraz, lan honek arte-narraziori buruz dakiguna osatzeko xedea luke. Adituak diren euskal kontalarien kontaketa-saioen grabaketak egin eta transkribatu ditugu. Analisi linguistikoa abian den arren, ahozko testu narratibo horietan aurkitu ditugun lehen berezitasunen berri eman nahi dugu. Kontaketa-saioak makroegintza komunikatiboak dira, eta kontatzen diren ipuinak makroegitura baten baitan gauzatzen direla dirudi. Hiru fase nagusi identifikatu ditugu: sarrera-aurkezpena, garapena eta amaiera-agurra. Gako-hitzak Ahozko kontaketa, kontaketa-saioa, narrazioa, jendaurreko kontalaritza, ipuinak, testuaren azpiegitura. 1. SARRERA Hizkuntza-ereduak ez ditu akademiak bakarrik erabakitzen. Hizkuntza gehienak akademiarik gabeak dira, ez ordea, eredurik gabeak. Literaturari beti onartu zaio eredugile izatea; gurean ere bai, nahiz eta ahozko literatura ez den beti kontuan hartua izan. Gure azter-eremuak ahozko literaturari jarraipena egiten dio eta/edo moldatzen du, eta hori da deskribatu gura duguna: euskal ipuin-kontalaritzaren gaurko eredua. Ipuinak, euskal ipuinak, besteak beste, jakintsu, zale, euskaltzale, folklorista, etnologo eta literatura-aztertzaile askoren langaia dira. Ipuin-bildumak, ahozkotik eta idatzitik jasoak, eta haien azterketa sakon edo arinagoak, ugariak dira gure artean eta beste hizkuntzen kultura-altxorraren bildumetan. Zer esan dezakegu guk orain arte esan 1 Lan hau Eusko Jaurlaritzaren Ikerketa proiektu bati esker (HU.128.1998) abiatu zen eta doktorego aurreko beka bat izan zuen. Era berean, esan beharra dago Euskaltzaindiaren Nazioarteko XV. Biltzarrean aurkeztu zela artikulu honetan aurkezten den edukia. 52 ez denik? Ikus dezagun: kontaketa-saioez jardun gura dugu; gaurko jendaurreko kontaketa-saioez eta, nolabait, eginkizun horretan adituak edo profesionalak direnen ipuin-kontalarien emankizunez. Kontaketa-saioetan egiturarik, eredurik baden ikusi gura dugu. Ipuinen egitura formalari buruz asko ikertu eta idatzi da. Kontaketa-saioez ez hainbeste. Izan ere, idatziz heldu izan da ahozko literaturaren zatirik handiena eta ahozkotasuna, ipuinei dagokienez behintzat, gutxi aztertu da. Gu baino adituagoa den J.M. Lekuonak (1982) adierazi zuen lan-berritzaileen premia ahozko kontaketaren eremuan. Bestalde, ahozko kontakizunaren hizkera edo ezaugarriei buruz aurki daitezkeen deskribapenak eta aipuak sarritan norberaren usteetan edo aurreiritzietan oinarrituak izaten dira. Hona, adibide gisa, Xabier Kaltzakortak jasotako Pierre Lafitteren hitzak: Mintzairaz den bezainbatean, ez da egiazko legerik: kondatzaile bakoitxak badu bere euskara eta bere jeinua. Etxeko eta herriko hizkuntza baderabila, dakien neurrian ala mordoilo, aditzaileei kausitu nahiz. Kondatzean, edergailu guti: han-hemenka atsotitz bat edo bertze; konparazione bat edo bertze, arrabots edo zarata hitz batzuk jostatzeko ateraldi bakar batzuekin (Kaltzakorata, 1989:15-16). Gure iritziz, euskarazko ahozko diskurtso narratiboak deskribapen linguistiko zehatzagoa behar du gaur egun, eta langintza horri ekingo diogu beraz. Ikerketa sistematiko eta enpiriko batetik abiatuko gara horretarako. Gaurko euskal ipuin-kontalari ezagunenetakoen hamar kontaketa-saio grabatu eta irizpide jakinen arabera transkribatu ditugu. Lan honetarako erabiliko ditugun datuak corpus horretatik aterata daude, eta lehen analisi orokor baten erakusgarri izango dira. Gaurko ahozko ipuin-kontalaritzaren eremu hori da guk aztertu gura duguna. Ez ipuingintza oro har, ezta euskal ipuingintzaren eremu osoa ere. Gure ustez, betidanik egin izan dira ipuinen kontaketa-saioak. Eta ez zen edonor izaten ipuinak kontatzen zituena; gainera, ez ziren edonoiz kontatzen, ezta edonon ere. Euskal ikerlarien arabera, kontaketa-saioak artazuriketa, txerri-hilketa eta Eguberri bezperetan, edo irule- eta jostun-jardunetan egiten ziren. Barandiaran, Lafitte, Azkue edo Mayi Ariztiaren lanetan aurki ditzakegu hainbat aipamen. Aipatzekoa azkenak bildutakoa: Jakin nuen (…), Josepe hura ixtorio erraile gaitza, aipatua zela. Ibil arazten zuten, etxez etxe, arto xuritzetan, auzo guziak elkarretarat bildurik arto xuritzen ari zirelarik, harek ixtorioak erran, eta bertzek, entzun, ernerik, loaletu gabe, beren lana gisa hortan 53 aiseago eta gehiago egiteko, omore hobean! Halaber eremarazten zuten, etxetan Eguerriko bezpera arratsean, gauerdiko Meza bitartean, ixtorio erraten aritzeko (Ariztia 1982:6). Nolanahi ere, saio- edo ipuin-kontaketaren giroari baino gehiago ipuinari berari, istorioari eta haietan agertzen diren hizkuntza-formei begiratu izan zaie, nahiz eta salbuespenak badiren (cf. Apalategi, 1987; Larringan, 1992). Eta oso gutxi dakigu saio haien antolakuntzaz, edo nola bideratzen ziren behintzat. Baina saioak bazirela eta kontalari guztiak amona-aitonak ez zirela ere esan daiteke. Alegia, profesionalak ez baziren ere, nolabaiteko gaitasuna aitortzen zitzaien norbanakoak ziren ipuinkontalariei. Europako beste herrialde askotan ere, tradiziozko edo antzinako askoren arteko kontaketa ia desagertzeraino heldu bada ere, deskribapen sakonak egin dira eta guretzat erreferentzia garrantzitsuak dira, dudarik gabe (Alvarez-Pereyre 1976, Fabre & Lacroix 1974, Hélias 1990). Literatura idatzian ere islatu dira kontalari tradizionalen jardunbidearen berezitasunak (cf. Hardy 1967). Corpusa aztertzean, garbi geratu da jendaurrean egindako ipuinen kontaketa-saio bat gutxitan hasten dela behin batean esapidearekin. Ipuinari heldu aurretik, gauza asko gertatzen da kontaketa-saio batean. Bukatu ere, saioa ez da ia inoiz hala bazan eta ez bazan huts batekin bukatzen. Gaurko kontaketa-saioek ipuinaren hiru edo bost ataletako2 egitura gainditzen duten egitura dute. Berria? Ala zaharretan gertatzen zen modura, kontalariak bere erara antolatua, saioko entzuleek, lekuak eta guneak (alegia, egoera komunikatiboak) eskatzen duten erara moldatua? Mintzajardun horiek, ahozko mintzajardun diren heinean, hizkuntza-praktika aldetik aztertu gura ditugu. Ahozko genero honen ezaugarri formalak aztertzeko lana hartu dugu gure gain. Badakigu hiztuna, den hiztun sortzaileena delarik ere, hizkuntzak mugatuta, bere jarduna molde jakinetan egitera behartuta dagoela. Testuak mintzajardunaren bide-erakusle harturik aritu ohi gara hiztunak. Testuen moldatzemoduen galbahetik pasarazi beharra dugunez gure jardunean, jokoan dauden testulegeak, eta mugak ezagutzeak badu bere garrantzia gure ustez. Testuinguruaren arabera hainbat testu mota sortzen dira. Testu motek molde antzera funtzionatzen dute eta bertan urtzen da geroago testua (ekoizpen linguistiko edo diskurtsiboaren ahozko emaitza) izango dena. Testuek, garapen sozio-historikoan eraikitako egitura diskurtsiboetan oinarriturik, antolaketa berezia eta hizkuntzaunitateen banaketa espezifikoak dituzte ezaugarri. 54 Kontaketa-saioetan berbazkoa ez dena ere asko da. Ahozkoa den heinean, Zumthor-ek (1990) dioen bezala, ahotsaz gain gorputzaren beste ahalmen asko erabiltzen da: jarrera, keinua, begirada. Aipatu egilearen lana gogoan hartuz, kontaketasaioa performance modura ere deskriba daiteke. Horrek guzti horrek ere, izugarrizko garrantzia du gaurko ipuin kontaketa-saioetan. Lehen ere izango zuen beharbada. Gogoratu Héliasek (1990) kolorezko suez esaten duena; musikaz, dantzaz eta antzezteaz beste hainbatek aztertua; sutondoko lekuen antolaketaz Kaltzakortak (1989) Orixeren lana aipatuz esaten duena, eta abar. Nolanahi ere, berbazko elementuak jaso eta aztertuko ditugu, eta kontaketa-saioetan agertzen diren bestelako elementuak ere (musika, dantza, eszenatokira eramaten diren objektuak) hartuko ditugu kontuan. Corpusa eta lanerako metodologia aurkeztu eta mintzajardun horren ezaugarriak eman ondoren, gaurko kontaketa-saioetan bereizi ditugun hiru atalak deskribatuko ditugu, gure corpusean agertzen diren elementuak kontuan hartuz. Ipuinak berak baino gehiago, kontaketa-saioaren kokapenerako eta barne loturarako nahiz amaiera emateko kontaketa-saioetan agertzen diren elementuak izango dira lan honetako aztergai nagusia. Hain zuzen, gure artean kasik oharkabe geratu izan diren osagaiak eta jendaurreko ahozkoan, berriz, behar-beharrezkoak direnak. 2. CORPUSA Lan erabat enpirikoa egin nahi denez, ikerketa ahozkotik jasotako corpus batetik abiatu da. Gure nahia ahozkoaren pragmatika zein den ikustea litzateke, orain arte idatziz jasotakoaren gainean egin baitira ipuinaren gaineko ikerketarik gehienak. Euskarazko kontaketan adituak diren kontalarien saioak grabatu ditugu. Grabatutako eta transkribatutako testuetan kontaketa-saio osoak jasotzen dira. Kontaketa-saiotzat hartzen dugu ipuin-kontalari batek eszenatokian edo jendaurrera agertu ostean egiten duen berbazko eta berbazkoa ez den ekoizpen guztia, ipuinkontalaria edo entzuleria ekintza komunikatiboa egin den lekutik alde egiten hasten den arte. Ekoizpen-egoerari dagozkion datu garrantzitsuak ere jaso ditugu. Corpusa hamar ipuin kontaketa-saiok osatzen dute. Sei kontalari guztira; entzuleen ezaugarriak, lekuak eta saioaren osagarriak desberdinak dira. Dena den, guztiak bat datoz guretzat generoaren ezaugarri komunak diren horietan: ipuinak 2 Aristotelesen eredua batetik: sarrera, korapiloa eta amaiera; bestetik, Adam-en (1984) arabera bereizten ditugun ipuinaren bost atalak: hasierako egoera, indar-transformatzailea, ekintzen atala, indar- 55 kontatzen dira, ipuin-kontalaria da saioaren gidaria, jendaurrean egiten da, egun eta leku jakin batean. Ez dira bat-bateko edo lagun arteko saioak. 3. KONTAKETA-SAIOA ETA HIRU FASEAK. Ipuin-kontalari aditu edo profesionalek bideratuta, jendaurrean egiten diren jardunak izango ditugu aztergai. Jardun horiek, kontaketa-saioak deitzen ditugunak, makroegintza komunikatibo moduan aurkeztu eta definitu gura ditugu, hizkuntzaekintza oso bezala. - Hasteko, ikuspuntu estruktural eta pragmatiko batetik, kontaketa-saioa bere osotasunean berbazko ekintza artikulatua da. Helburu zehatza duen giza jardunaren hizkuntza-erabilera batez ari gara. - Ardatz nagusia ipuin bat edo gehiagoren narrazioek osatzen dute, eta jakina, estrukturalki eta hierarkikoki zati nagusia ipuin horixe (edo horiexek) izango litzateke. Egituraketan, hala ere, ipuin horietaz gain, hainbat izaeratako elementuak ageri dira antolatuta eta hierarkizatuta. - Saioaren osotasunaren egituraz, izaeraz eta funtzioaz jardun gaitezke. Horrela, balorazio epai batzuek osotasunaz dihardute edo berau, ekintza komunikatibo osoa, hartzen dute kontuan: saio itzela, ederra. - Esan dezakegu ahozko kontaketa-saioak xede ludiko-estetikoa duela. Ez dauka inongo xede logikorik. Ezin daiteke berbazko ekintza hori egia/faltsu terminotan ebaluatu, ezta ekintza eraginkor/ez-eraginkor moduan ere. Badirudi gehiago erantzuten diela lortua/ezlortua moduko balorazioei. Horrek guztiak programa diskurtsibo-enuntziatibo bati buruz hitz egiten uzten digu, giza komunikazio-ekintza bati lotua dagoena, berba-ekintzaren gauzatze modu gisa. Guk hiru gauzatze-fase identifikatu ditugu, Héliasen (1990) tradiziozko kontaketaren deskribapena baliatuz: sarrera-aurkezpena, garapena eta amaiera-agurra. Azterketa-ildo berari jarraituko diogu hirurak aztertzean, eta hauxe izango da: lehenik hiru faseen kokapen teorikoa eta deskribapen laburra egingo dugu, eta ondoren, fase bakoitzari dagokion analisia egingo dugu, eta bildutako testuetatik jaso diren elementuen sailkapenerako eskema bat proposatuko dugu. orekatzailea eta amaiera. 56 Diskurtso jakin baten helburua ipuin bat kontatzea izateak ez du esan gura ipuinari hertsiki dagozkion elementuak eta sekuentziak besterik ez dugunik aurkituko. Are gehiago, ondoren aztertuko ditugun sarrera-aurkezpen, garapen eta amaiera-agurra faseetan hainbat izaeratako baliabideak erregulartasunez erabiltzen direla ikusita, esan genezake, diskurtso mota honen kategoriatzat har genitzakeela, eta ezaugarri eta funtzio bereziak dituztela. Faseak banan-banan aztertzeko erabiliko dugun eskema behin-behinekoa izan arren, eta hainbat mailatako kategoriak erabiltzen ditugun arren, lagungarri izan zaigu aztertzen gabiltzan hizkuntza-jardun honen makroegituraren eta bere programa diskurtsibo narratiboaren irudi bat egiteko. Bi alderditatik aztertuko ditugu faseak. Batetik, fasearen izaera zirriborratuko dugu: helburuak eta egituraren ezaugarri nagusiak aipatuko ditugu, eta bestetik, hiru eremu edo atal bereizten dituen analisi-eskema bat erabiliko dugu fase bakoitzaren azterketan: 1) komunikazio-egoerako (kasu honetan kontaketa-saioko) parametro nagusiei (fisikoei nahiz haien rolei edo irudikapenei) dagozkien aipamenak: kontalariari, entzuleei, leku-denborari buruzkoak3. Adibidez, kontalaria bera aipagai oso garrantzitsua izaten da, bere biografia, esate baterako, oso errekurtso erabilia da bai sarreran bai beste faseetan. Gauza bera esan liteke eskenatokiari eta haren kudeaketari dagokienez, hizpide eta ezinbesteko zeregina baitira kontaketa-saioko faseetan, bereziki hasierakoan: jendearen kokagunea, lekuen atontzea, eta abar. Elementu horiek bereziki garrantzitsuak izaten dira sarrera-aurkezpen fasean. 2) Ipuinetako pertsonaiei eta gaiei dagozkien aipamenak; ipuin bateko pertsonaia tarteka-marteka ager daiteke “bere ipuina” aspaldi bukatua izan arren, saio guztiari izana eman diezaioke eta abar. 3) Musika, kantua eta hainbat errekurtso estilistiko nahiz era askotako digresioak ere ez dira inoiz agertzen ipuin idatzien bilduma batean (oharkabez jasotakoren bat ez bada). Aldiz, kontaketa-saioetan berebiziko garrantzia izaten dute. Uste dugu gainera fase bakoitzak bereak izan ditzakeela. Lan honetan azterbidea eta adibide batzuk besterik ez dugu emango, baina argigarriak izango direlakoan gaude. 4. SARRERA-AURKEZPENA. Ondoren, beraz, kontaketa-saioen lehen atalaren deskribapenari ekingo diogu. 3 Bronckart-en (1996) hizkuntzaren funtzionamendu-teoria dago kontzeptu horien atzean. 57 4.1. Izaera Sarrera-atala, jakina, kontaketa-saioaren lehen fasea da. Corpusean garbi agertzen da saio bat bera ere ez dela zuzenean ipuin batekin hasten; sarrerak beharrezkoa dirudi beraz. Ipuin-kontalaria eta entzuleria testuinguru enuntziatibo berean aurkitzen diren momentutik, lehen ipuinaren hasierara (bazen behin…) heldu arte, badira berbazko nahiz ez berbazkoak diren produkzioak, ipuinari berari ez dagozkionak. Horri deitzen diogu ahozko ipuin-saioaren sarrera-aurkezpena. 4.2. Analisia Esan dugun moduan, fasearen barnealderantz begiratuko dugu aipatu ditugun hiru eremuei jarraiki. 4.2.1. Komunikazio-egoerako parametroen sarrera eta aurkezpena. Kontalariaren rola da parametro horien artean gehien gailentzen dena: ipuinkontalariak, ahozko kontaketa hasi aurretik, entzuleria prestatzen du lehenik, eta aldi berean iradoki egiten du entzunaldia zer ikuspegiren arabera egin behar den. Bide anitzak erakusten ditu kontalariak bere rola nabarmendu eta finkatzeko orduan. Justifikazioak egiteko eta argibideak emateko fasea da, eta publikoaren onarpena lortzeko hainbat azalpen eman daitezke: zer helburu dituen, zergatik hasiko den honela edo horrela, bertsioen eta aldaeren ezagupena, bereganatutako jakintzak... Testu monokudeatuaren arduradun izate hori negoziatu beharra dago. Ipuin-kontaketarako duen gaitasuna neurtzen eta frogatzen jardungo du kontalariak. Hona tratamendu horren bi adibide; bata aurkezpen zuzena litzateke eta bestea, inplizitua: “bueno / e:: ni:k / kontatuko du / bueno ni ipuin ipuin kontalaria naiz / ezta?” (Jose Mari Karrere). “(kantatuz) nere ago iturritik ixuri guziak edanen ote ditu zure belarri:::ak”(Koldo Amestoy). Entzule-rolaren ezarpena ipuin-kontalariak espresuki lantzen dituen puntuen artean ageri da. Bi alde bereizi ditzakegu: bata fisikoa edo esplizitua, non espazio interpertsonala lantzen den, entzuleak eroso dauden eta ondo entzuten duten ziurtatzen du; bestea, entzule-rola zeharka jorratzen den modua da, entzuteko prest diren galdetzean, identifikazioa bilatzen denean, entzuleriaren iritziak litezkeenak aipatzen direnean, eta abar. Leku-denbora indizeei dagokionez, kontaketa-saioaren lehen fasean komunikazioegoeraren eta kontakizunaren denboraren leku-denborazko indizeak sartu eta aurkezten 58 dira. Kokatu egiten da saioa; kontaketa-saioan erreferentzia diren edo izango diren indizeak sartu eta aurkezten dira, beraz. Objektu baten aurkezpena ere erabil daiteke kontaketa-saioa abiatzeko. Batzutan hasieratik erakusten dira objektuok. Eskenatokia antolatzen da, beraz, behar diren atontzeak eginez. 4.2.2. Ipuinetako pertsona-rolen eta gaien sarrera. Harrera ona aurreikusi nahi denez, ipuin-kontalariak eskaintzera datorrena aurrez desiraraztea bilatzen du. Baliabide hori honela gauzatua aurkitu dugu: lehendabizi, ipuinaren sarrera egiten da gaiaren, pertsonaiaren edo elementu garrantzitsu baten aurkezpenaren bitartez; ipuinaren jatorria azaltzen da, gaiari lotutako istoriotxo bat ekartzen da, bertsioen berri ere eman daiteke, eta abar. Ipuinen aurrerapen antzeko baliabide honen adibide bat: “(…) eta hasi nintzen / idazten / ipui hura / errege batena / kantu zoragarria entzun nahi zuela” (Pello Añorga). 4.2.3. Musika, kantua eta formula estilistikoak, baita ateraldiak eta digresioak ere. Musika, kantua eta zenbait errekurtso estilistiko dira corpuseko sarreraaurkezpenetan agertzen diren baliabideak, gauzapen oso desberdinak izanik ere. Hasiera-formulak kantatu edo musika-tresnaren bat erabil daiteke berbazko ekoizpena laguntzeko, esate baterako. Honako adibide honetan ikus daiteke, gorago ere aipatua, komunikazio-rolen ezarpenarekin uztartua: “(alboan duen panderoa hartu eta berau joaz ondokoa kantatuz) nere ago iturritik ixuri guziak edanen ote ditu zure belarri:::ak nere ago iturritik ixuri guziak edanen ote ditu zure belarri:::ak trandadatindidadididudidandiraridaundi” (Koldo Amestoy). Ateraldiei eta digresioei dagokionez, aurrez prestatuak egon edo bat-batekoak izan daitezke. Ipuin-kontalariak egin dezake, momentuan bertan, egoera komunikatiboan jazo den zerbaiten gaineko iruzkina, edo bere berbaldian azaldutako gertakizun edo gaiaren inguruan zerbait gainera dezake. Ahozko kontaketako komunikazio-ekintzari oso lotua ageri den baliabidea dugu, eta aldakorra eta tonu aldetik oso desberdina izan daitekeena. 5. GARAPENA Kontaketa-saioen bigarren atalaren nondik norakoak aztertuko ditugu ondoren. 59 5.1. Izaera Ipuin-kontaketaren bigarren fasea garapena da eta ipuinek osatzen dute bere muina. Hala ere, beste baliabide batzuk agertzen dira hemen ere, bai ipuinetan bai ipuinetik ipuinera doan ekoizpenean. Lehen ipuinarekin batera hasiko da fase hori eta saioan kontatuko den azken ipuinarekin batera bukatuko da. 5.2. Analisia 5.2.1. Ipuinak. Saioen muina osatuko dute ipuinek edo eta istorioek, jakina. Ipuin-kontaketa deritzegun programetan, kontalariak ipuin edo istorio bat baino gehiago kontatuko dituela aurreikusten da. Ipuinak oso desberdinak izan daitezke luzerari eta gaiari dagokienez. Batez beste bost ipuin baino gehixeago kontatzen dira kontaketa-saio bakoitzean. 5.2.2. Komunikazio-egoerako parametroak mantentzea, garapena. Kontalariaren rola: saioaren garapenean zehar jarrai dezake kontalariaren rolaren tratamenduak, hasiera-fasean baino gutxiago egin arren. Hala ere, rola mantendu eta garatuko da saioetan zehar, salbuespenik gabe. Entzulearen rola: entzulearen tratamendua garrantzitsua izango da garapenean zehar. Saioko fase luzeena da; entzulearen arreta mantendu eta frogatu beharra dago. Modu askotara egiten da hori: entzuleen ezaugarri sozialak eta hizkera kontuan hartuz, kontaketan ondoren datorrena asmaraziz, diskurtsiboki aukera egiten utziz... Memoria eta errepika-ariketak ere sarri agertzen dira, batez ere haurrekin. Entzuleen erreakzioak eta sentimenduak landu, haien entzuketa gidatu eta antzekoak egiten dira. Hona, esaterako, institutuko ikasleei begira bilatutako identifikazioaren adibide bat, kontaketasaioaren barruan: “ gu institutora joaten giñen kaña ematera” (Jose Mari Karrere). Leku-denbora indizeak: indizeak mantendu, gogoratu, garatu, utzi eta berritu daitezke. Sarrera-aurkezpenean kontaketa abiatzeko, pertsonaia baten edo ipuinkontalariaren biografia erabili bada aitzakiatzat, esate baterako, garapenean ibilbide hori landu edo zabal daiteke. Kontaketa egiten den herriari erreferentziak egin dakizkioke, eskenatokia antolatzen jarraitu, moldaketak egin, eta abar. “eztakit hemen Basaurin / otsoek nola egiten duten baiñan / ipuin hortakoak horrelako zerbait egin zuen” (Koldo Amestoy) 5.2.3. Ipuinetako pertsona-rolen eta gaien garapena. 60 Nola edo hala, ipuin edo istorio denak daude saioko beste zatiren batekin behintzat lotuta edo harremanetan. Ipuinak sartzean, bukatzean edo bata bestearekin lotzean, baliabide jakin batzuk erabiltzen dira, eta azpimarratzekoa da kontalariak biribiltze horretan jartzen duen arreta. Mantendu, lotu eta berrizta daitezke indizeak: adibidez, kontaketa-saioan zehar pertsonaia bat izan daiteke mantentzen den elementua, eta ondoren, aldakorrak izango diren beste indize batzuekin lotu (denbora, leku-aldaketak, eta abar); kontatutako azken istorioko elementu bati indize berri bat gehitu eta (pertsonaia baten lanbide-aldaketa, berbarako) eraldaketa horrek beste ipuin bati bide eman dakioke. Adibide bat dakargu: “eta geo baita ere beste beste ipuia! eta ipui hura / txoriketaria berarena zen / ze txoriketaria bera handittu zenean / egun hartan / joan zen basora / eta basoko zuhaitz guztiak ezagutzen omen zituen” (Pello Añorga). Uzteak ere egiten dira garapenean: batzuetan, besterik gabe uzten dira kontatutako ipuinak, landutako gaiak edo pertsonaiak, bestelako hedapenik egin gabe. Bestetan, berebiziko arreta jartzen zaie, eta uzte horiek ondo lotu eta biribiltzen dira. 5.2.4. Musika, kantua eta formula estilistikoak, baita ateraldi eta digresioak ere. Kontaketa-saioen garapen guztietan agertuko dira musika eta kantua. Abesti bat diskurtso narratiboan zelan josten den ikusiko dugu, kontalariak arrantzaleen itsasoratzea kontatu ostean: “da boga boga ! / (kantatuz) boga / boga boga / mariñela / mariñela / joan behar degu / urrutira / urrutira / bai indietara / bai indietara o:: ea ba (kantatzeari utzi eta hurrengoa erneguz esango du) baiñan kanpaiña oso txarra da” (Koldo Amestoy). Esaldi estilizatuak, hitz-jokoak eta antzeko esaerak kontaketa-saio guztietan erabiltzen dira. “eta joan zen / joan / eta joan ta joan / Mari Joana Mari Joan!” (Pello Añorga) Digresioei eta ateraldiei dagokienez, gure corpusean duten maiztasunak erakusten du ahozko diskurtso narratiboaren interlokuziozko elementu esanguratsua osatzen dutela, ipuinaren barruan nahiz garapeneko beste ataletan. Kontaketa eten eta bazterreko zerbaitez berba egiten da denbora laburrez. Ikus dezagun adibide bat: “aingeru txuria ta / lur azpiko aingeru gorria / ta hortxe daude / borrokatzeko prest ezpata ta sardea / ta gu hortxe tartean gizonak bobo / ahal duguna egiten gizakiok bai / ob o / gaineko ongia eta lurreko / gaizkiaren artean” (Koldo Amestoy). 61 6. AMAIERA-AGURRA 6.1. Izaera Amaiera-atala beharrezkoa da edozein diskurtsotan; jendaurreko diskurtso narratiboan ere horrela berresten da. Azken ipuinaren ondotik eta kontaketa-saioa guztiz bukatzen den arte egiten den ekoizpenak osatzen du fase hau. 6.2. Analisia Azken atalean, lehenengo bi faseetan azaldutako gertakari guztien bukatzea, biribiltzea egingo dela ikusiko dugu ondoren: 6.2.1. Komunikazio-egoerako parametroak gogoratzea eta uztea. Kontalariaren rola: kontalariak, amaiera-agurraren fasean, bere rola eta egitekoa zein izan den gogora dezake, zer kontatu duen, eta abar. Bere funtzioak eta egitekoak zein izan diren gogora ditzake, eta bete direla baieztatu, bide batez. Entzulearen rola: entzulearen rolak tratamendu berezia dauka saioaren akaberan; bere rola zein izan den gogoratu eta utzi dezake ere bai. Entzuleriak bere rola bete duela gogorarazten da. Beste batzuetan, entzulearen rolaren tratamenduan gehiago sakontzen da: entzundako ipuinen bat kontatzera animatzen da entzulea, une batzuk gogoratzen zaizkio, eta abar. Agurtu eta eskerrak ere ematen zaizkie entzuleei bukaeran, edo oporraldi onak igarotzea opa, garaiaren arabera. Hori da hain zuzen, oro har, saio guztietako azken ahozko ekoizpena. Leku-denbora indizeak: indize horiek ere tratamendu berezia izaten dute. Egin daiteke berriztapenen bat, baina oro har, landutako leku-denborazko indizeak gogorarazi eta utzi egiten dira. Ardatza izan den pertsonaiaren bizitzaren edo herriko historiaren azken bilakaera emanez buka daiteke. Beraz, kontaketa-saioaren sarrera-aurkezpena eta garapena egituratzeko erabili diren leku-denborazko indizeei bukaera eman dakieke. Eskenatokiaren antolaketa ere egiten da, batez ere espazioa hustu aldera. 6.2.2. Ipuinetako pertsona-rolak eta gaiak gogoratzea, lotzea eta uztea. Normala izan ohi da, datuen arabera, kontaketa-saioan zehar kontatutako zenbait elementu gogora ekartzea. Ekintza hori burutzeko moduak bi dira. Bata itxura narratibo batean azaltzen da, eta kontaketa-saioan zehar (sarrera-aurkezpena barne) agertutako pertsonaiak, gertaerak, objektuak eta abar josten ditu. Elementu eta prozesu berriekin ager daitezke gogoratutakoak, kontakizunaren denboran aurrera egiteko. Adierazgarria, esaterako, “hori guzia”z antolatzaileak egiten duen erabilera, ipuinaren garapenean 62 gertatutako guztia jasotzeko eta sarrera-aurkezpenean sartutako elementu batekin lotzeko, bukaera bilatze aldera betiere: “hori guzia etzen gertatuko gure herrira ezpalira etorri hiru gizon / batek bazuen eskuan e: / igitai bat / pss! bigarrenak bere besoetan holako katu bat” (Koldo Amestoy). Gogoratzeko erabiltzen den beste modua magia-jokoa da. Jokoa egiten den bitartean gogoratzen dira, bestelako lotura berezirik bilatu gabe, saioko uneak, kantuak, pertsonaiak eta gura den guztia. Esan behar da, halere, azaldutako bi modu horietan, “gogoan dauka, gogoan dauka ere bai”, “gogoratzen zeate?”, “gero kontatu nuen beste istorioa” moduko esapideak komunak direla, kontalariaren ahotan nahiz pertsonaienean. 6.2.3. Musika, kantua eta formula estilistikoak, baita ateraldiak eta digresioak ere. Errekurtso horiek amaiera-agurrean erregulartasunez ageri dira. Formula estilistikoak maiz erabiltzen dira saioaren amaiera aldera. Musika eta kantua erabiltzen da formula horiek laguntzeko edo huts-hutsean saioa biribiltzeko. Ateraldiak eta digresioak ere ageri dira azken fase honetan. 7. EZTABAIDA Gaur egungo kontaketa-saioen azterketa abiatzeaz bat, agerian geratu da ipuinez gain beste hainbat elementu agertzen direla. Elementuok programa diskurtsibo-narratibo edo enuntziatibo gisa aztertzen ditugu, alegia: rolak aurkeztu eta azpimarratzea, denbora-espazioa kokatzea, kontaketa-saioa indartu, osatu, erakargarriago egingo duten elementuen presentzia, eskenatokia, objektuak, musika, eta abar. Horiek guztiak ez dira berriak. Guk uste dugu, ahozko jardunari dagozkiola ezaugarri horiek, eta beraz, hein horretan, betikoak direla. Idatziz heldu zaigun gure tradiziozko kontaketen deskribapenetan eta noizbait ipuinetan ere, han eta hemen atzeman daitezke horien aztarnak, lehen esan dugun moduan. Erritualizatuta eta esamolde klitxetuetan heldu zaizkigun zenbait esapide jardun horren aztarnak direla esango genuke (hala bazan edo ez bazan... eta antzeko formulak). X. Kaltzakortak bildu ditu adibide andana bat. Esaterako, Azkuek Mundakan erabiltzen zen bat aipatzen du; kontalariak entzuleari zenbat ipuin zekien galdetzeko erabiltzen zuen: “zenbat arrautza yan dozuz zuk?” (1989:13). Barandiaranek jasotako interlokuziozko formula bat ere gogoratzen digu Kaltzakortak. Honela dio: “Cuando se le pide un cuento largo, contesta así: 63 Bela’atek emen zeuken ego’at oso motxa eta bestea oso luzea. Oixe dek kuntu luzea.” (1989:15) Aramaion Konsuelo Salaberriri guk geuk jasotakoa da, berriz, ondokoa. Osabak, behin haurrak bere inguruan batuta, zer entzungo zeudela, honela kantatzen zien: “Ipuin ipuin hala bandera ahuntzek igo dau laba gañea laba gañek punta zorrotza Maritxuri agoa korotza!” Bukatzeko, horra nola Mayi Ariztiak, goian aipatu kontalariari ipuin batean botatako iritzia idatziz bildu zion. Iritziak, jakina, ipuinarekin baino, garaiko egoera politikoarekin zerikusi handiagoa dauka: “Munduan bertze asko den bezala eta orai ere hobe bailitake holako bat izatea Frantzian, gauzak ongi gatekotan, bazen errege bat alargundua eta denbora berean itsutua zen; (…)” (Ariztia 1982:122). Gaur elementu berriak sartzen dira beharbada, izan ere hizketa moldeak, lexikoa eta abar aldatu direlako; saio batetik bestera ere aldaketak izaten dira, kontalariaren estiloak ere badu zeresana, baina ekintza komunikatiboa eta helburua berbera dira. Hein horretan, ahozko jendaurreko kontaketaren oinarrizko egiturek eta baliabideek berak izaten jarraitzen dutela uste dugu. Horrekin guztiarekin, narrazioaz edo kontaketaz dakiguna osatu besterik ez dugu egin nahi, batez ere, ahozko alderdiei dagokienez. Gaur lehen azterketa bat besterik ez dugu erakutsi, izaera eta maila desberdineko berbazko gertaerak aldi berean. Hurrengo lan baterako gelditzen da gure corpusean ageri den konplexutasun diskurtsiboaren analisi linguistiko zehatza egitea, narrazioaren (Adam eta Lorda 1998) testuen ezaugarri dena, baita ahozkoan ere. 64 Bibliografia ADAM, J.-M.: Le récit, Paris, P.U.F., 1984. ADAM, J. M. & LORDA, C.-U.: Lingüística de los textos narrativos, Barcelona, Ariel, 1999. ALVAREZ-PEREYRE, F.: APALATEGI, Contes et tradition orale en Roumanie, Paris, SELAF, 1976. J.M.: Introducción a la historia oral: a través de los kontuzaharrak de la comunidad gipuzkoana de Ataun, Barcelona, Anthropos, 1987. ARIZTIA, M.: Amattoren uzta Donostia, Elkar, 1982. BRONCKART, J.-P.: Activité langagière, textes et discours, Paris, Delachaux & Niestlé, 1996. FABRE, D. & LACROIX, J.: La tradition orale du conte occitan, Paris, PUF, 1974. HARDY, R.: La route des cygnes, Paris, Robert Laffont, 1967. HÉLIAS, P.-J.: Le quêteur de mémoire, Paris, Plon, 1990. KALTZAKORTA, X.: “Herri ipuinen hasiera eta amaiera formulak” in Kaltzakorta X, Larringan L.M. & Etxebarria, J.M. (arg.): Tradiziozko ipuingintza, Bilbao, Labayru, (1989), 11-32. LARRINGAN, L. M.: “Ipuingintza: Komunikazioa eta praktika linguistikoa.” EuskeraXXXVII (2.aldia), Separata, (1992), (497-505). LEKUONA, J. M.: Ahozko Euskal Literatura, Donostia, Erein, 1982. ZUMTHOR, P.: Performance, réception, lecture. Autour de l’idée de la performance, Québec: Les Éditions du Préambule, 1990. 65