5º 2008

5º
2008
Tu'un savi Yuku Ñu'un xi'in Ñu'un Ndivi Lo'o Ñuu Kuachi • Mixteco de la Montaña y de la Costa Chica de Guerrero
Ña kúu ta yíyo yatin xi'in tu'un savi
Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixteca
Portada-Mixteco-5o.indd 1
5/11/08 20:43:57
5º
2008
Tu'un savi Yuku Ñu'un xi'in Ñu'un Ndivi Lo'o Ñuu Kuachi • Mixteco de la Montaña y de la Costa Chica de Guerrero
Ña kúu ta yíyo yatin xi'in tu'un savi
Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixteca
Mixteco5.indd 1
5/11/08 20:20:35
Ña kúu ta yíyo yatin xi'in tu'un savi (Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixteca) fue elaborado por la Dirección General de
Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.
La
agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va
dirigido este libro.
Secretaria de Educación Pública
Josefina Vázquez Mota
Subsecretario de Educación Básica
José Fernando González Sánchez
Directora General de Educación Indígena
Rosalinda Morales Garza
Edición
Dirección de Apoyos Educativos
Coordinación editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edición
Ángela Morales Vera y Claudio Núñez Narváez
en trámite
Primera edición, 2008
Impreso en México
Distribución gratuita/Prohibida su venta
D. R. © Secretaría de Educación Pública, 2008
Argentina, núm. 28, Centro,
06020, México, D. F.
Mixteco5.indd 2
Diagramación
Blanca Rodríguez Rodríguez
Texto de la presentación en español
Alejandro Torrecillas G.
Director de Educación Indígena del estado de Guerrero
Antonio Villegas Cruz
Coordinador del proyecto en el estado de Guerrero
Eusebio Godínez Morales
Asesoría lingüística
Vicente Paulino Casiano Franco
Alonso Solano González
Comisión dictaminadora para la selección de los textos
en lengua mixteca
Vicente Paulino Casiano Franco
Reymundo S. Villano Maldonado
Plautila Isabel González Guzmán
Agustín Calixto Candia
Martina Gálvez Salazar
Leonardo Constancio Dolores
Angelina Reyes Galindo
Natalia Saavedra Castro
Hermelindo Candia Solano
Mesa técnica
Marcelino Moreno Vitervo
Bruno Aguilar Torres
Emilio Maldonado Vitervo
Validación de los textos en lengua mixteca
Alonso Solano González
Reymundo S. Villano Maldonado
Reconocimiento especial al trabajo de Manuel Monroy García, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó
color a las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.
5/11/08 20:20:38
Yikun tu'un kumi tutu
Índice
Ña k·'an ka'no xa'a tutu yo'o .................................5
Presentación ..............................................................7
Tu'un ka'an ndoso / Poesía
Tachi ..........................................................................9
Yita.............................................................................9
Ta yuku ñu'un.........................................................10
Kóni–i síkua'a i tu'un savi ......................................10
Ta lo'o Adonis .........................................................11
Yaa te savi ...............................................................11
Te savi lulu ...............................................................12
Yichi kua'an xiki .....................................................12
Ndaya'vi ní ñu'un ...................................................13
Tu'un ndátu'un nísaá kaa / Descripción
Efraín Rivera Santiago ...........................................14
Octaviano Vel·zquez Cantú .................................15
Benito Vivar Ju·rez .................................................16
Ñuu Ñu'un Kixin ....................................................17
Ñuu Yoso Ndie'e .....................................................18
Na taxi yichi / Receta
Tatan tiso'ma .........................................................20
Ñe natiaa e tixin e ..................................................21
Tatan sayi kaa ........................................................22
Ti ndikutu................................................................23
Yiva noo takuii........................................................23
Ña nachi'ma ............................................................24
Xuxa tuxa................................................................24
Minu nduxi..............................................................25
Tatan k·ta sukun ..................................................25
Mixteco5.indd 3
Ña táxi yichi nuu yo / Instructivo
Yaxin .......................................................................26
Kisi ñu'un .................................................................27
Xikun ......................................................................28
Tu'un ndatu'un xa'a yuvi / Biografía
Bartolo Ponce Nava ................................................29
Maurilio Castañeda Díaz ......................................30
Guillermo Díaz Campos ........................................31
Felipe Prado Basurto ...............................................32
Regino G·lvez Candia ............................................33
Demetrio Salazar ....................................................34
Rogelio Rojas Saavedra .........................................35
Benito Narciso Morales ..........................................36
Tu'un nátaxi na kuu / Monografía
Ñuu Yitun Ndichi Yuu ...........................................38
Ña xini na ñuu yo / Cosmovisión
Yavi kawa ...............................................................40
Yuku yitun mango ..................................................40
Ña k·'an na xikua'a ...............................................41
Yiku yitun tichi .......................................................41
Ña ndó'o n· si'i........................................................42
Yitun ña'mi kata ....................................................42
Naña .......................................................................43
Tu'un ndatu'un nisaa kuu / Narración histórica
Ñuu Yoso Xiyo ........................................................44
Te xakin Ñuu Yitun Ndichi Yuu ............................45
Nuu nduxin na ndii ...............................................46
Ñuu Yivi Yaka.........................................................47
5/11/08 20:20:41
Ñuu Yitun Ndichi Yuu............................................48
Ñuu Yoso Tiaa ñu'un .............................................49
Ve'e nuu s·kua'a.......................................................50
Ñuu Xiki Titno Nuu Ndii ......................................51
Tu'un nákani na kuu / Crónica
Ña kuu Ñuu Yita Nda'yi.........................................52
Ve'e s·kua'a uni Gabino Barreda............................53
Ve'e s·kua'a .............................................................54
Ña kuu Ñuu Yitia Ta'nu.........................................55
Ña kúu Ñuu Yitia Ta'nu, kuiya 1944-2002...........56
Nuu natava na ña yíyo / Representación teatral
Yiyo ndi'i Kiti yuku . ..............................................58
Kundaa yo yuku.......................................................60
Mixteco5.indd 4
Viko si'i e...................................................................61
Nduxi xi'in tika .......................................................62
Yiso xi'in naya..........................................................64
Ña un kúu yakua tiakuii........................................66
Leko xi'in na vali......................................................68
Ña xini yo sana'an yo / Ensayo
Mi'in..........................................................................70
Kundaa yo nuu ndóo yo..........................................70
Xa'a ña ndí 'i ñuu yivi..............................................71
Kuinu x·'ni ña xíni tuni..........................................71
Tu'un savi ................................................................72
Yichi kachiñu i xi'in na kuali..................................73
Tu'un ña un kundaa ñini / Glosario................................74
5/11/08 20:20:41
Ña ká'an ka'no xa'a tutu yo'o
Ndiki kachi un xi'in kivi ña tu'un savi. Ndiki kachi un xi'in ñuu naa ña tu'un
savi. A un vasa kundaa ñini un kivi k·'an un tu'un mií un, chi ndivi
kúu ña luvi ní ye'e ta ñuu naa luvi ní kaa ta kútaxin yaa ña yo'o kúu
kivi k·'an un tu'un mií un, ndaa ta'an k·'an na ve'e un yiva si'i un, xii,
xitan, ta na yiva si'i na xii xitan, ta ndaa ta'an na kúu ta'an tu'un un
xi'in tu'un na k·n, ta k·xin ta ndeé kaa na koo tachi un…
Ña kan kuni ndi kukumii un tutu yo'o, ta nika'yi ña xi'in tu'un savi ña
k·'an un ndiki nani ñu'un, tikuii, tachi, yoo ndi'i ña yo'o ndaya'vi, chi
luvi ní ye'e ña ta tikuii nd·sa vixin ta va'a ní kaa ña ndii koo tachi.
Ña ve'e chiñu Ñuu Ko'yo ña Dirección General de Educación Indígena,
kasava'a ndi tutu yo'o ta sinakuta'an ndi ña xi'in ña ke'e un, ña ke'e
na vali ta'an un, na s·na'an yo'o, na yiva si'i un ta na ñuu un; kuni
ndi k·'vi un ña, ta kusii ñini ndo kuni ndo ña xi'in na ta'an un, ta na
ve'e un, ta sa· ndúku ndi nuu un, ña naki'in va'a un ña xini na na'no
ñuu un, ña kasava'a un ña ndatu'un un, xa'a chiño xini un ké'e un ñuu
un, ta ndatu'un ña xani ñini un. Xi'in tutu k·'an yo xa'an yo'o kuni
ndi, nataxi ndi ñinka tutu nda'a un nuu nika'yi tu'un savi k·'an un chi
ka'·n ndi, ñii, ñii ka'an na Ñuu Ko'yo, xa kumi ña ñii, ñii nuu taku,
ña un koo kumi sava ka tu'un, ña ka'an yo xa'a ñinka ña'an. A xani
ñini un ña unkoo ka ña kuii a ña kua'a a ña ndi'i.
Nd·a taku kukuu ña yuku x·xi kiti, yitun, nii, tinduyu kua'a ñini, a
tikuii mini ndika a xani ñini un ta ñii kama kuti un koo ka taku ta sa·
ñii kunda'ya un koo ka taku. Ta sa· lo'o kundo'o yo, ta na s·ndi'i yo
xa'a tu'un yo ña k·'an na Ñuu Ko'yo ta ña k·'an na ñinka ñuu yivi.
Ña kan kuva'a tutu yo'o, kua'a ní taku kumi na'na nuu ña, ta kua'a ka
taku kumi tu'un savi k·'an un, ña kusii nini un kuni un ña ta sikutu
un nduchu nuu un, ta sa· ña xini so'o un xi'in taku kúmi tu'un un;
ña un ndaño'on tu'un un, ña un ndaño'on tachi ña ta taku n·
ka'yi, ña kivi k·'an na ña… Ñii tu'un kúu ña, ña kutaku ña, ña kuvi
s·na'an yo na ñani ta'an yo, ndíki k·'an sava tu'un Ñuu Ko'yo
kivi ña; chi ndi'i yo xini ñu'un kundaa ñini, ndaa ña taku ndi'i kúu ña,
ña vixin va'a, ta ndaa ña ndi'i kúu ña kuii va'a ta ndaa ña ndi'i ndaa
va'a ka ye'e.
Ña kan kua'a ní ña ndatu'un s·naki'in ta'an yo kua'an nuu tutu lo'o
yo'o, nika'yi ña xi'in tu'un savi, tu'un k·'an na ñuu savi nuu yíyo un, chi
na Ñuu Ko'yo kúu ndi'i yo, ta tu'un yo xi'in ñuu yo kúu ña.
K·'an ndi xi'in un, ka'vi ta kusii nini un xi'in tutu lo'o yo'o, chi xi'in
ñii ña kúsii ñini kuva'a ña, ta nika'yi ña xi'in tu'un yata ña xi ndatu'un
xii xita un xi'in ñu'un, naka'an un ta s·na'an un ndi'i ña kúu ndi
ñani ta'an un, na k·'an ñinka tu'un Ñuu Ko'yo, ña kuvi ta'an, s·kua'a
ndi ndatu'un ndi xi'in yoo ta xi'in ñu'un… ña kuvi sakua'an ndi ndiki
ka'an ndi kivi tutu kuiko ka'vi “libro”…, ta ndiki kachi yo xi'in na xini
ta'an xi'in yo “amigo”, ta'an kúu ndi'i nuu tu'un Ñuu Ko'yo.
5
Mixteco5.indd 5
5/11/08 20:20:50
Mixteco5.indd 6
5/11/08 20:20:50
Presentación
%Cómo se dice “día” en tu lengua? %Cómo se dice “noche” en tu idioma?
%No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es m·s
brillante y las noches m·s calmadas y bonitas? Esto pasa porque si lo
expresas en tu propia lengua es como si tus pap·s y sus pap·s, y los
abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se
oyeran m·s fuertes y m·s claras…
Por eso hemos querido que tengas este libro, que est· escrito con las
palabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al
agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen m·s,
el agua refresque m·s y el aire sea m·s claro.
En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado este
libro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores,
tus pap·s y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo
disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos
a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a
que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños.
Con ese material nos gustaría poder entregarte otro libro pensado y
escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se
habla en cada región de México es como un color distinto, que no existe
en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. %Te imaginas que de
pronto ya no existiera el verde? %O el rojo? %O el azul? %De qué colores
serían el pasto, los ·rboles, la sangre, las sandías o el agua del mar?
%Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual,
sin color? ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de las
lenguas que se hablan en México y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y m·s
lleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes y
te llenes los ojos y los oídos con los matices que hay en tu idioma; para
que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores que
sabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que sigan
vivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se
dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamos
saber cu·l es el azul m·s fresco y cu·l es el azul m·s verdoso, y cu·l el
azul m·s caribeño.
Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con las
palabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todos
mexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.
Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con
mucho cariño, y est· escrito con las mismas viejas palabras con las
que tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para que
nos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguas
mexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y con
el sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”,
en todas las lenguas de México.
7
Mixteco5.indd 7
5/11/08 20:20:58
Mixteco5.indd 8
5/11/08 20:21:02
Tu'un ka'an ndoso
Poesía
Tachi
Ta lo'o kusii ní ñini ra ta vii ní kúni ra,
xínu ra kua'an ra yuku,
nd·chi ra nda ta'an nd·chi ñii saa,
níki'in ra tachi va'a.
Ndée ní livi k·a ñuu i,
xínu tachi nda ta'an xínu yita,
núu ti saa nuu mini lo'o,
un koo tundini, níki'in ndee ri.
Paulina Ruiz Bazán
Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez
Cuatzoquitengo, Malinaltepec, Guerrero
Yita
Ñuu Yitun Ndichi yuu yíyo yita ndatun,
na xa kuaxi situ te ndatun xiva'a ña,
te xa kuaa kúnda'vi kúni ña,
te xa kuñuu te kíxin ña.
Kivi n·xaa yita kuaxi kitu,
te kivi kuixa ña ndíxaa xitaan,
te mií koo ña ndinduku ra ña,
ku·'an ra ndee mií yíyo ña.
Yita ndatun kan, na un kotu e
nda'vi kúni ña, ñe yíchi ña,
ña kan nduu nima ñuu.
Hilario Hernández Morales
Escuela Primaria Bilingüe Salvador Allende
Coapinola, Ayutla de los Libres, Guerrero
9
Mixteco5.indd 9
5/11/08 20:21:12
Ta yuku ñu'un
Kóni-i síkua'a i tu'un savi
Ta yuku ñu'un kúu yi'i,
nuu x·'no yitun tuxa,
livi ní ve'e i,
nuu xixi'i-i takuii va'a.
Yi'i kóni-i sikua'a i,
ña ndusu tu'un savi,
ña kivi sína'an i na ta'an i na kuali,
ta sa· ñinka yivi na kóni sikua'a.
Nuu ñu'un yo'o,
yíyo ña nda'vi,
ta x·xi ña, ta'an x·xi ñina,
xa'a ña xuxan.
Kóni-i sikua'a i,
taa i, ta ka'vi tu'un savi,
n· un níndoso i xa'a tu'un yo'o,
ña k·'an na ñuu mií-i.
Ndi'i ña livi ñuu yivi yo'o,
t· kundaa ñini yo koo vii yo,
xi'in ta'an yo,
kivi kíxaa na xini ta'an xi'in yo,
xiniñu'un kundoo va'a xi'in ta'an yo.
Kóni ní-i síkua'a i,
taa i, tu'un savi,
chi sa· un ndi'i xa'a tu'un i,
xiniñu'un sína'an i na ñuu taa na.
Adelfo Cayetano Juárez
Escuela Primaria Bilingüe Lázaro Cárdenas
Ocotepec, Copanatoyac, Guerrero
Flora Vivar Beltrán
ATP de la jefatura 05
Tlapa de Comonfort, Guerrero
10
Mixteco5.indd 10
5/11/08 20:21:21
Ta lo'o Adonis
Yaa te savi
Sii ní kúni ta lo'o,
xíka ra, kua'an ra,
nuu yíyo kua'a ní na yivi,
nda xini ra tívi kua'an ra.
Nda'vi ya'a kúu yu'u,
nduu yu'u te kuni kúu i
kúu yu'u te ki'vi.
Adonis nani ta lo'o yo'o,
sii ní xíto ra,
n·ndiki ra yiva ra,
chi ta yo'o un koo ra.
Xíto ra nuu na yivi y·'a,
nd·ti ra kuni ra yiva ra,
nda xíka ka vaxi ra,
ta xínu tinduu ra nixaa ra nomi ra ra.
Va'a ní kúni ra vitin,
chi naki'in ta'an ra xi'in yiva ra,
tiin ra nd·'a ta'an ra,
ta nakundaka ta'an ra kua'an ra.
Esther Pastrana Carrasco
Escuela Primaria Bilingüe Ignacio López Rayón
Ocoapa, Copanatoyac, Guerrero
Ndu'u nika'an yuva yu,
ndu'u nika'an xi'in si'i yu,
xíta yu'u manango nda'vi.
Xi'in ñii tu'un ñuu (guitarra) nda'vi,
xi'in ñii violín nda'vi,
taxa'a ndo te savi ñani,
síi k·'an ri, ndatun k·'an ri
nda'vi k·'an ri.
Ko'o yo te taxa'a yo,
xa'a ña k·a kuaxi sakuu yo,
kuaxi xaa yo nuu ñu'un ñii yivi,
te nandiko yo nda'a ndiosi,
ndee mií ra xini mií taxa'a ra yo.
Benito Narciso Morales
ATP de la zona 074
Ayutla de los Libres, Guerrero
11
Mixteco5.indd 11
5/11/08 20:21:35
Te savi lulu
Yichi kua'an xiki
Va'a ní kúni-i,
ndúu i te savi lulu,
ndée na, ne ndúu yiva si'i-i,
te ndée nda'vi kúu yu.
Ninduu ña ñii nia'an vixin kaa,
kua'an yu yichi xiki,
xiniso'o yu nd·'yi nduchee,
te sakan tu ti nduu saa.
Ñani te sa'an k·'an ra xi'in i,
ndúu i ñii te savi ndée ñini,
ndi mií ra ndée ñini, te vasa xíni ra,
te un xiin nakuiin yu yu'u ra.
Y·'a yu xa'a ku'u kua'an yu,
te nachi'i yu yuyu nda'a yuku,
sava yíyo nde'yi,
te sava yíyo yuu.
Ndíatu i kundaa ñini ra, ñii kivi,
ndi ñii ndaa te yivi ndúu ndaa ra,
nde ve'e va'a viti ndú'u ra,
te yu'u ndi ve'e nda'vi ndú'u i.
Kivi niketu, xini-i,
ndi yíyo ña'an ndatun te luvi na,
yíyo ve'e yita xi'in ve'e chiyo,
nuu ke'e xíka tixu'u xi'in sindiki.
Kúni-i k·'an kaxin i xi'in ra,
te ndesaa ka ndíxi-i,
te ñuu kuachi ndúu i,
ndi ñuu i ndani nia yu'u.
Xe va'a kuni yu kúndu'u yu yiku,
Mií ndi'i tachi va'a nañi'in yo,
tikuii va'a xí'i yo, yíyo ya'a ña vika,
nda'a yitun yíyo ña kaxi yo.
Octavio Cervantes Victoria
Escuela Primaria Bilingüe Salvador Allende
Coapinola, Ayutla de los Libres, Guerrero
Sak·n nakoo kivi, ndakoo i,
yichi ya'a kua'an yiku,
kuachi ndi, sakuu kivi y·'a i yichi,
ndee ya'a, va'a kúu ñini-i.
Amelia García García
Escuela Primaria Bilingüe Guadalupe Victoria
La Palma, Ayutla de los Libres, Guerrero
12
Mixteco5.indd 12
5/11/08 20:21:46
Ndaya'vi ní ñu'un
Ñu'un mií-i, ñu'un nuu yíyo i,
un vasa kúndaa ñini un
ndasaa kúni-i xíni-i yo'o,
so kúni ní-i yo'o mií ña ndixa,
chi yo'o kúu ñu'un t·xi xíxi-i,
ña t·xi kui'i x·xi-i,
ña t·xi takuii xí'i-i,
ña t·xi tikoto ndíxi-i
ña t·xi kuñu x·xi-i,
ña t·xi yitun kúva'a ve'e i,
ña t·xi yitun kúva'a tayi-i,
ña t·xi yitun kúva'a xito nuu kíxin i,
ña t·xi yitun kuva'a xatun i kivi kivi-i.
Xa'a ña yo'o kuiti kúchuchu ní ñini-i,
kivi xíto i yíyo ndikivi un,
un vasa nd·a na yo'o,
x·'mi na yuku, x·'nda na yitun,
x·ni na yuku, x·'ni na kiti,
ña kúni na s·ndi'i na xa'a un.
So un kivi mitu'un vaxi kivi,
xi'na ta yivi kivi sa kivi un;
ta xi'na i nixi'i, naki'in un yi'i
ta kutu numi un yi'i,
nachikaa un yi'i tixin un,
unda n· nduu i ñu'un un.
Vicente Paulino Casiano Franco
ATP del sector 05
Tlapa de Comonfort, Guerrero
13
Mixteco5.indd 13
5/11/08 20:21:59
Tu'un ndátu'un nísaá kaa
Descripción
Efraín Rivera Santiago
Ra Efraín Rivera Santiago, kúmi ra oko xa'un uni (38) kuiya ta yíyo ra Ñuu Ñu'un
Kixin (San Rafael), ndikun ndiaa Ñuu Yitia Ta'nu, Ñuu Kuachi.
Kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko kumi (1984), kee ra nixa'an ra Ñuu Yitia Ndia'yu
sakua'a ra ve'e s·kua'a kumi (secundaria) Juan N. Álvarez.
Vichin yíyo ra ñuu ra, ta mií ra kúu ra xikua'a chi va'a ní xini ra, va'a ní k·'an ra, vii
ní nd·tu'un ra xi'in na ñuu ra.
Sukun ra, ñii metro uni xiko uxi centímetros, ra un vasa ndu'u ra, ta uni xiko u'un
kilo ña vee ra, tuun ñii ra, va'a ní ndaku ra ñii yuva ra.
Natalia Saavedra Castro
ATP del sector 018
Tlapa de Comonfort, Guerrero
14
Mixteco5.indd 14
5/11/08 20:22:10
Octaviano Velázquez Cantú
Ta tata Octaviano Vel·zquez Cantú, sikun ra ta ndu'u ra,
ndee ní tachi nuu ra, to'o ní taa kúu ra,
nuu ndi'i na ñuu, n·ka'an na tu'un ra,
kachi xikuu ra ta chiñu, kachi va'a ní xika'an ra xa'a na ñuu,
ta xikisanani ra ndi'i kuachi vali ña xikixaa ve'e chiñu.
Ta va'a ní ñini ra xi'in ndi'i na ñuu, kachi xi chindee ra na,
nda yoo ka kúu ña xíniñu'un na, ta xixa'an na nuu ra,
ta sa· xinaki'in ní ra ndi'i na nda'vi, na un kuvi ka'an xa'a mií na,
unda ñii na yivi un vasa ñinkachi xi'in ra, kachi va'a ní ñini ra.
Hermelindo Candia Solano
ATP del sector 21
Ayutla de los Libres, Guerrero
15
Mixteco5.indd 15
5/11/08 20:22:20
Benito Vivar Juárez
Ta tata Benito Vivar Ju·rez, kúu ta kana, s·na'an na vali kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko xa'un uvi (1977),
kua'a ní ñuu savi nixika ra kachiñu ra, yuku ñu'un ta kuiya vitin ña kuiya ovi kaa u'un (2005),
yíyo ra k·chiñu ra ñuu ra, Ñuu Yichi Yu'u Yita (Atlamajalcingo del Monte), un koo na ta'an yo,
na ñii yíyo a na ñii ndisivi xi'in ta s·na'an yo'o, ñii kúu mií ra, xi'in mií ra nuu yíyo ra.
Si'na n· k·'an i ndasaa k·a ra: nii tuun taku kúmi ra, ndiakua ndikin kúu yixi xini ra,
nda'va yixi nuu ra, xíkoo chiko'yo yu'u ra kivi k·'an ra, sava yíyo ra, un vasa sikun ní ra,
ndu'u lo'o kuni ra, síi ñini ra un koo titu'un ñini ra, kúsii ñini ra x·ku ra kivi chíndee yo ra,
Xíni ra s·ka'a ra yitun ñuu (guitarra), ta xíta ra yaa ndikuañu, ti'va ra tivi ra xi'in na músico,
ti'va ra kusiki ra tinduu nd·va, ti'va ra koso ra sindiki, xíni ra nd·tu'un ra tu'un siki,
ta nixiyo ra ta chiñu ka'nu ñuu ra (Presidente Municipal).
Na vali ñú'un nda'a ra un vasa xí'i na titu'un, chi un vasa ndikivi ñini ra,
va'a ní taa kúu ta Benito Vivar Ju·rez. Ta ta'an yo, ta ñuu yo yuku ñu'un, sa· xíniñu'un.
Kóo ndi'i yo na s·na'an na vali ñuu savi, síi kóo ñini yo, siki koo tu'un yo,
kuaku yu'u yo xi'in na vali, xi'in na ñuu, sa· kusii ñini na yivi kundikun na mií yo.
Reymundo S. Villano Maldonado
ATP del sector 05
Tlapa de Comonfort, Guerrero
16
Mixteco5.indd 16
5/11/08 20:22:33
Ñuu Ñu'un Kixin
Ñuu Ñu'un Kixin (San Rafael) na xakin ñuu yo'o kee na Ñuu Yoso
Ndie'e nda'vi ndiaa Ñuu Yitia Ta'nu.
Kúnuu kivi ña (San Rafael), chi su'va n·ni mií Yi'ya yíyo Ve'e Ño'on,
ta tu'un savi n·ni ña Ñuu Ñu'un Kixin, chi va'a ní ñu'un kixin xitava
na xina'an ña xike'e na kisi, xiyo, ko'o, ña kachiño xi'in na.
Na Ñuu Yoso Ndie'e, ta xikundee na ñii yoso lo'o, ta nika'an ta'an na
ñisaa kunani ñuu ta kindoo yu'u na, ña kunani ña Ñuu Ñu'un Kixin
ra kundikun ndiaa ña Ñuu Yoso Ndie'e.
Nd·tu'un na yata ndi na kixi chi Ñuu Nduva kúu na, kixaa na Ñuu
Yoso Ndie'e xikoo na.
Kuiya ñii kaa una toto uxi (1810), kuiya nixiyo kuachi ña kindoo
ndika Ñuu Ko'yo ta xiyu'vi ní na yuvi ta nduku na ndiki sindiki ta
xitivi na ña, sa· xindakaya ndi'i na ñuu ta xixinu na ndia kava ñi'in
(peñazco de temascal), xixikoo se'e na, chi yachin kúu ña yi'i Ñuu
Ñu'un Kixin, kindoo ña ku'va uvi hora ña xixika xa'a na.
Kuiya ñii kaa u'un toto (1500) ta xa ndi'i kixi yiva yo Jesucristo (d. C.),
na yo'o xikuu na pastor chi nixiyo kua'a ní tixu'u xi'in sindiki sana na
ta yuku ñu'un va'a ní yuku xixaxi ri.
Na Ñuu Ñu'un Kixin un nixiin na kuachi ña ta'vi ta'an na, chi sa·
nixiyo na ta sa· yíyo na, un nikuni na ki'vi na kuachi xi'in ndiaa ka
ñuu.
Ta ndi'i na xikuu na kuika, un nixiyo kue'e, chi va'a ní ña'an xixixi na,
kua'a ní nuu yuva:
Kuiya uvi kaa uni (2003) oko una yoo ñii kuiya uvi kaa uni (2003)
kuun ní savi tachi ta ndi'i xa'a ve'e, yichi ta ninduva ndi'i ñu'un na,
ña kan yu'vi ní na yuvi ñuu yo'o koto kuun tuku savi tachi.
Ta kúu, yuva ndikin, yuva tinana, yuva ti'in, yuva chikitun, te'e yikin,
ña xikusii ní ñini na xichí'i na kúu yitu ta va'a ní xikana nuni, nduchi,
ta ya'a.
Ta sa· ndi'i nuu kuí'i ta kúu:
Ña yo'o nindatu'un ra tata Porfirio Saavedra Díaz.
Natalia Saavedra Castro
ATP del sector 018
Tlapa de Comonfort, Guerrero
Naña, ndoko tiatan, tichi, ndie'e poli, ndie'e na'nu, ña va'a ní ñu'un
nuu xindee na ña kan ndukua'a ní na yuvi ta kixaa ñii ve'e sa· na.
17
Mixteco5.indd 17
5/11/08 20:22:56
Ñuu Yoso Ndie'e
Ñuu yoso ndie'e kíndoo ña chi nuu S·'vi ño'on Ñuu Yitia Ta'nu, nuu
nda'vi ndaa ña. Ña ndatu'un xa'a ñuu yo'o, ndi un koo ñii kuiya
ndatu'un, nuu nixikoo xa'a ña, ña kan k·'an na, ndi nixikoo ña kuiya
u'un toto (500 años) ña xa kaku Cristo (d. C.) na xakin ñuu yo'o kúu
na kuika ka'nu.
Ña yo'o kúu ña nd·tu'un ra tata Lorenzo García Ortiz ra kúmi uni,
xiko una kuiya (68 años), se'e na yuvi xakin xa'a ñuu yo'o, nd·tu'un
ra ndi ñuu yo'o uni yichi kúu ña nisama ña: ña nuú nixiyo ña
Ko'ndo Ñu'un Kua'a (cerro colorado) xikumi ña ndi'i nuu ña'an, nda
vichin tuvi va'a ndachun nixiyo ñuu yo'o, tuvi ve'e ño'on na xi'in
nuu xinduxin na, nd·tu'un na xa'a na yuvi yo'o xikuu na, na savi
ndinu'un.
Ñuu ña ovi, sa· ni un koo ña k·'an xa'a ña nd·a kuiya, nixikoo ña, ña
ma'ñu nuu nixindu'u ña ñuu yata xi'in nuu k·ndu'u Ñuu Yoso Ndie'e
vichin xikunani ña: Xiki Ndo'yo Chimita, yachin kava ñuu siso.
Ña uni nixikoo Ñuu Yoso Ndie'e, ñuu ña k·ndu'u vichin ña nuú
xinani ña Santiago Yoso Ndie'e, chi ra yo'o kúu Santo Patrón ñuu yo'o
ta ña tu'un nkoo nani ña Cochoapan ña kuni k·chi ña yitia nuu kíxin na.
Ñuu yo'o naki'in ña kivi, Ñuu Yoso Ndie'e ña kúni k·chi yoso (llano)
Ta ndie'e (durazno) ña kúni k·chi ña tu'un sa'an (llano del durazno)
yíyo ñinka ña k·'an xa'a ñuu yo'o ndi kúni k·chi ña Yoso Ndie'e ta ña
kúni k·chi ña yo'o kúu yoso (llano) ndie'e (observar) ña kachi ña tu'un
sa'an (llano de la observación).
Ña nd·kuiin xa'a kivi yo'o kúu ña nixiyo kuachi ña ñuu yo'o ta
kata'an na Ñuu Ko'yo ña kuiya ñii kaa una toto uxi (1810).
Su'va nixikoo ñuu yo'o
Ndatu'un na ndi ñuu yo'o nixikundu'u ña yachi, kuiya ñii kaa uxa
toto kumi xiko uxa (1787) kuiya yo'o kúu ña nani'in na sata kaa,
tíkaa ve'e ño'on Ñuu Yoso Ndie'e yo'o.
Yíyo ñinka kaa chee tíkaa nuu yóso, kuiya kaa uxa toto kumi xiko
uxa (1787), ña yo'o kúu ña un kandixa ñini yo, chi nd·tu'un na xa'a
na yuvi nixa'an na Ñuu Yitia Ndio'o, sata na ñii kaa chee ka'nu ka
nuu ña xa ñíndu'u, te ndiko na nixaa na Ñuu Tecomatl·n, nda'vi
ndaa Ñuu Yitia Ndio'o (Puebla), ndaki'in ndiee na, yo'o kée un
nikundaa ñini yo nike kuu, ña ninama kaa sata na ta ndaki'in na ña
k·ndu'u ñuu yo'o; ta ndakoo na kaa ña kutakaa ve'e ño'on Ñuu Yoso
Ndie'e.
Ña ndátu'un nuu kándu'u nuu yoso ndie'e vichi
Ña nd·tu'un na xa'a nuu k·ndu'u Ñuu Yoso Ndie'e
vichin, na te ndée ka na yuvi ña ñuu uvi; sava n·
si'i yitia n· nixika sachuun, nuu yíyo yitu n·, xini
n· kana ñii ra santo nani Santiago Apóstol, ra yo'o
nika'an ra xi'in n· ni kuva'a ñii ve'e ño'on nd·a
k·ndu'u ra, mií nuu kana ra nuu n·.
Ndi na yuvi yo'o nixa'an na ndaki'in na ña kua'an
nu'un ña xi'in na, ña ñuu nuu xindee na, ndi kixa santo
18
Mixteco5.indd 18
5/11/08 20:23:05
yo'o kua'an nu'un ña nuu kana ña, te tuku nixa'an na nanduku na ña
nuu nixa'an na ndaki'in na ña, ñikan ñíndu'u tuku
ña; nd·tu'un na chi xa'a ña yo'o kée ndanama na ñuu ña ndaa kúu
ña, vichin Yoso Ndie'e kuvii ñii ve'e ño'on nuu kundu'u ña, ra ndakoo
na ñii ña'ñu koo nuu nduxin na, nuu yíyo vichin ve'e s·kua'a ovi
(Preescolar).
Xa'a ña nuu ndu'u ña ndúxin na yuvi vichin
na. Xixika xa'a na ñii, ovi anda uni kivi tu kani ní kúu nuu xixa'an
na xisata na, kúu: Ñuu Yitia Ndia'yu, Ñuu Yuku Ovi (Ometepec)
Ñuu Yoso Xako (Tlacoachistlahuaca), ta sava ñuu ndíkun ndiaa Ñuu
Nduva (Oaxaca). Nuu xixa'an na xisata na, ta sava ña'an xinama
na xixixi na. Ra sa· xisata na yu'va ña xikuva'a tikoto na, n· si'i
xikuva'a xiyo na xi'in xikun n·, ra na tiaa xatu na xi'in koto na, mií
n· si'i xikunu n·, xiyo n·, koto xi'in xatu na tiaa. Niya'a kuiya sa· vi
xikoo tikoto manta.
Niya'a kuiya nd·tu'un na nixiyo ñii ra tata xinani Santiago Felipe
V·zquez, ra tata yo'o xikuu ñii ra chee xikua'a, chindiee ta'an ra xi'in
na, ña va'a kundee na ñuu yo'o.
Ña'an xiniñu'un na xa'a ña chi'yo ña kuxi na xisava'a mií na ña, yo'o
kúu ña: xiyo, kisi, ko'o yaxin tie'e a ña'an kachi'i kisi.
Nd·tu'un na; ra xikua'a yo'o xikandu'u xíka ra, chi nuu k·nata ño'on,
ta ñii kivi kana ndi'i tuun ñii ra, ra un nikuvi nduva'a ka ra.
Te kachi ra xi'in sava na yuvi na xindiaa ña'an ña kuni ra sanduxin na
ra nuu k·ndichi ve'e ra ta yikan nduu ña nuu ndúxin ndi'i na yuvi xí'i
ñuu ra.
Kunduvi ña kachi ra, ta ndatava ndi'i na laki na nixi'i, ta
nanduxin na ña nuu ninduxin ra tata yo'o, ta sa·
kúu ña nuu ndanama nuu ndúxin na xí'i vichin.
Ndixaa xindee na
Ña tu'un nd·tu'un na, un koo yíyo ña k·'an ndaku xa'a ñuu, te kaku
ña, ra ni na yuvi un xíni na ndia chi kixi na, ndi ndatu'un na ña Yoso
Ndie'e kúu ñii ñuu yata ña ndikun ndiaa ñuu kuachi.
Ra ña kan kée yíyo ka ña'an ndasaa tiaku ñuu yo'o, niya'a kivi ra
Kixa'a xikoo ka ñuu ña kúu: Ñuu Yitia Tuun (Arroyo Prieto), Ñuu
Yitia Uvi (Dos Ríos), Ñuu Yitia Ñuu Yata (Calpanapa), Ñuu Yitia
Ndikoo (Joya Real), Ñuu Yitia Ni'in (Río Encajonado) sava na ñuu
yo'o ndakundee na, Ñuu Yoso Ndie'e, Ñuu Kuachi.
Guadalupe Pacheco Reyes
Escuela Primaria Bilingüe Gabino Barreda
Cochoapa El Grande, Guerrero
Xina'an ra un nixiyo ya'ya ta'an yíyo vichin,
ña kan na yuvi te xixa'an na ñinka xiyo, nixika
xa'a na, ña xixa'an na xisata na ña'an kuniñu'un
19
Mixteco5.indd 19
5/11/08 20:23:16
Na taxi yichi
Receta
Tatan tiso'ma
Ña Ñuu Yuku Ñu'un, kivi tívi tiso'ma na, kama ní xíka na
ndúku na tatan kutatan na.
Ña'an xiniñu'un:
•
•
•
•
•
Ñii kaa limeta nduta vixi (coca-cola).
Ovi ndivi nduxu.
Ñii yaxin lo'o takuii.
Ñii nomi lo'o mino nduxu.
Ovi nda'a nduva ndoo.
Kivi xi kumi na ña yo'o, ta kóyo na coca-cola ñini yaxin,
ta t·'vi na ovi ndivi, ta ko'o na kivi tuvi tiso'ma na,
ta na un ta'an va'a kuni na
s·chi'yo na ovi nda'a tu ndiva ndoo ta n· ndiko lo'o ra,
ta sa· ko'o na ra, ta kue, kue nda'a na.
Maribel Ortiz Estrada
Escuela Primaria Bilingüe Ka'vi Sa'ya na Nda'vi
Tlapa de Comonfort, Guerrero
20
Mixteco5.indd 20
5/11/08 20:23:32
Ñe natiaa e tixin e
Ñe natiaa e tixin e kuni e:
• Ovi cuchara xa'an coco.
• Komi cuchara xa'an olivo.
• Ovi cuchara · tute estomaquil.
Te sakan nasaka nia ñini ñii yaxin te taxi nia ko'o nia kuni kuvi,
sakan te un kuvi kaxi nia ña'an ña kitu,
sakan te xa xi'i nia te natavi yo tixin nia kanii kuvi,
uni kivi xiniñu'un ko'o nia sakan ndiva'a tixin nia.
Nicolás Lino Barrera
Escuela Primaria Bilingüe Plan de Iguala
Ojo de Agua, Ayutla de los Libres, Guerrero
21
Mixteco5.indd 21
5/11/08 20:23:43
Tatan sayi kaa
Ña yo'o va'a kunduu tatan sayi kaa:
1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.11.12.-
Nduku un ñii teku'un yivi, te ka'ni un ri.
S·kuachi un ri, te kixta'ni un te'e xata ri.
S·cho'o un ri.
Uni yichi kana koyo takuii.
Un vasa chinaa un ñii, ni ya'a xi'in ri.
Koo kati ri.
Kundiatu un n· ndiko ri.
Te chinaa un ri ko'o.
Te t·xi un ri kaxi te lulu ndó'o sayi kaa.
Va'a tu ri kaxi na xixa.
Kuvi kaxi na ri kua'a yichi nde nda'a na.
Kuvi tu yatan ti teku'un, na un vasa kúni s·cho'o ri.
Leonardo Constancio Dolores
ATP de la zona escolar 074
Ayutla de los Libres, Guerrero
22
Mixteco5.indd 22
5/11/08 20:23:56
Ti ndikutu
Yiva noo takuii
Ka'nda tikuita ndikutu.
Ta kómi on kue'e ka'un ta'yi (c·ncer) kuxu on,
yiva noo takuii tna'an xíxi on sita,
ñii ·n unda ovi kuiya, ra nda'a on.
Ti ndikutu yo'o ra, nakata va'a yo ri, ra ka'nda tikuita yo ri ra,
ra xa kusu yo ra, ndani'in yo ñii sikua yo,
ña sata mií nduchu noo yo chinoo yo ri, ñii kani va'a lo'o, ra kita ve,
ra unda kua'a kuiti nduchu noo yo ·n unda tóo kuiti ndanoo yo,
·n k·ta ña ·n unda k·'un ña, ña yo'o kajin yo ña ndisaa kivi.
Angelina Reyes Galindo
ATP de la jefatura 09
Metlatónoc, Guerrero
Nakata va'a on ña,
ra kaxi yi'i on ña sa· sande'e yo'o.
Angelina Reyes Galindo
ATP de la jefatura 09
Metlatónoc, Guerrero
23
Mixteco5.indd 23
5/11/08 20:24:07
Ña nachi'ma
•
•
•
•
Xuxa va'a.
Ñii vixi (azúcar).
Ya'a yichi.
Ko'o chu'ma.
Xuxa va'a chi'ma na, ya'a xi'in ñii vixi, chikaa yo ña nuu ñu'un,
ña yi'ma yo'o xíniñu'un yo,
ña nakana yo nima na kuali lee nd·ñu'un yichi,
chi s·na nuu na yichi ra un kuvi ndixaa na ve'e na,
ña kan ndée ní x·ku na.
Xuxa tuxa
• Xuxa tuxa.
• Pomada de sulfatiazol.
• Pomada de la campana.
Xuxa tuxa va'a ña kutatan tixin maa n· si'i,
ña yo'o ndasaka na ña xi'in pomada ña sulfatiazol
·n pomada ña campana ra kíxatatan na n· si'i,
ra sa· nd·'a va n·.
Zenaida de la Cruz Clemente
Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez
Lagunilla Yucutuni, Metlatónoc, Guerrero
24
Mixteco5.indd 24
5/11/08 20:24:22
Minu nduxi
• Ñii nomi lo'o minu nduxi.
• Sava tikasin lo'o ñii.
• Ñii yaxin tiakuii.
Minu nduxi, va'a ña ra kú'vi tixin na, xa'a ña vixin ·n ra xí'i ndixi,
·n na yíyo tindaku tixin, ña t·'vi toko, ña kuni ka'ku se'e ñ·,
minu nduxi yo'o chinuu yo ña kuiso va'a ña xi'in tiakuii, ña nii kisi lo'o,
ra chikaa yo sava tikasin kaa lo'o (cuchara) ña ñii ta níkuiso ña ñii kani lo'o,
ta xa nisiso tiakuii chikaa yo lo'o r· ko'o na,
uni yichi ñii kivi ra nakoo va'a na, ta ñ· ta'vi toko xi'in se'e,
ra níko'o ñ· r·, ta nomi kaku se'e ñ·.
Martina Montealegre Arce
Escuela Primaria Bilingüe Niños Héroes
Mini Numaha, Metlatónoc, Guerrero
Tatan káta sukun
• U'un nda'a yuku yitun mango.
• Ñii yaxin lo'o tikuii.
Ñe ndúu yuku yitun mango (hojas de mango)
ka'nda e sakan te nduku e ñii kisi nuu sacho'o e xi'in ñii yaxin tikuii,
te xa síso y·'a ña sanuu e te sakan te
sa· ko'o e te taan e tikuii yo'o ñini ñii vaso te ko'o e tikuii yo'o sakan te
nduva'a sukun e.
Miguel González Guadalupe
Escuela Primaria Bilingüe Gral. Lázaro Cárdenas
El Platanar, Ayutla de los Libres, Guerrero
25
Mixteco5.indd 25
5/11/08 20:24:34
Ña táxi yichi nuu yo
Instructivo
Yaxin
Ñii Uvi.-
Ka'ndia yo yaxin nda'a yitun ña xe xíni yo xixa ña.
S·tiin yo yi'va toko ña mií ta'vi ma'ñi ña te ka'ndia yo ña xi'in segueta te
va'a va tia'ndia ña.
Uni.- Tava yo xiti ña te ndakoo yo ñii ku'va siee ña tixin yaxin.
Kumi.- Chinoo yo ñii kisi xi'in tikuii nuu ñu'un, yíkan taan yo ña te cho'o va'a ña.
U'un.- Na xe nicho'o va'a ña te sanuu yo kisi nuu ñu'un sakan te ndiatu yo nde
kuu vixin va'a ña.
Ñiñu.- Na xe nindiko va'a ña, tava yo xiti ña xi'in tikasin kaa lo'o (cuchara), xíka
yo nde ndoo va'a ña te yakun va'a yo yu'u yaxin.
Uxa.- Na xe ndóo va'a ña te s·nayaa yo ña ka'ni.
Una.- Yaxin yo'o tíin ña'an te savi te ndée Ñu'un Ndivi Lo'o, Ñuu Kuachi, kivi
yíyo viko ñuu, ña xí'i ra: Tikuii, café, te ña xí'i ra si'va ñaña, te tíin tu ra
chú'un ra nuni, nduchi, arroz, ya'a kuii xi'in tinana, kua'a ya'a chuun kúu
ña nuu ra.
Rosa Isabel Ignacia
Escuela Primaria Bilingüe Diego Álvarez Benítez
Cumbre de Cotzaltzin, Ayutla de los Libres, Guerrero
26
Mixteco5.indd 26
5/11/08 20:24:57
Kisi ñu'un
Ña xíniñu'un na:
•
•
•
•
•
•
•
•
Ñu'un kixin.
Tikuii.
Yuti ndi'i.
Tutun tia'yu, ndakua tuxa a si'vi sindiki.
Sañu (olote).
Yitun kée ñu'un (cerillo).
Ña'ñu lo'o yaxin.
Yuu ndi'vi.
Su'va kúva'a ña:
Ñii.-
Nduku yo ñu'un kixín kuaan a ndiaa ña kuva'a kisi.
Ovi.-
Ta xa nini'in yo ñu'un yo'o kava yo ña xi'in tikuii ta tava
yo ta'an kúu ndi'i yuu vali ñú'un xi'in ña.
Uni.-
Ta xa nikava va'a ñu'un kixin yo'o, n·saka yo yuti xi'in ña,
ña va'a un ndúvaña, sa· ta xa kíxa'a yo s·va'a yo ña,
ta xa ndi'i sava'a yo ña, nd·sa nduvi yo xata ña,
ta chúndu'u yo ña na nd·yichi ña.
Kumi.- Ta xa ndi'i ndayichi ña, sa· ta xa va'a koko ña.
U'un.- Va'a koko ña xi'in ndakua tuxa a xi'in si'vi sindiki anda na
ndukua'a va'a ña.
Ñiñu.- Ta xa sandi'i yo, kundati yo n· ndiko ña sa· ta xa va'a
sachiño ña xi'in yo.
María Epifania Iturbide Pinzón
Escuela Primaria Bilingüe Gabino Barreda
Cochoapa El Grande, Guerrero
27
Mixteco5.indd 27
5/11/08 20:25:19
Xikun
Ña'an xíniñu'un kuva'a xikun kúu:
Ña uvi:
• Yitun tusa.
• Yu'va yaa.
• Yu'va taku.
• Nduyu.
• Xitu (madera ancha).
• Leke xa'a kolo.
• Yo'o.
• Tukiin (varitas redondas).
• Tuyoo ka'nu (carrizo de 50 o 60 cm).
• Yitun xi'yo (madera que va guardando tejido).
Ta xa ndíkoo tukiin ta sa· ra, t·an na ta'an kúu ndi'i yutun
xíniñu'un ta'an kúu xitu, tuyoo chee, xi'in tuyoo lo'o, tusa,
yo'o chíkaa na tuchi sata ña yitun xi'yo,
ndi'i ña yo'o kúu ña xíniñu'un ña kuva'a xikun.
Ña nuú:
Kua'a ní ka ñuu ndikun ndiaa Ñuu Yitia Ta'nu súva'a na xikun
ta'an kúu Ñuu Yitia Ta'nu, Ñuu Yoso Ndie'e, Ñuu Kava Ñaña,
Ñuu Yoso Ndakua, Ñuu Yitia Tuun, Ñuu Yitia Ovi, Ñuu Yitia Zuti,
Ñuu Yitia Ñuu Yata, Ñuu Yoso Tika'a, Ñuu Yitia Ni'in,
ta Ñuu Yitia Tioo.
Mónica Romero Hernández
Escuela Primaria Bilingüe Gabino Barreda
Cochoapa El Grande, Guerrero
Xíkuita uni nduyu vali, nuu tava na ku'va nisaa koo xikun.
Ta sa· kundaa ñini na yoo kúu ña ke'e na a xikun lo'o a xikun ka'nu
suva'a na, tava na yu'va ta sa· ndachikaa na yitun tusa ña va'a
kixa'a na suva'a na xikun.
28
Mixteco5.indd 28
5/11/08 20:25:28
Tu'un ndatu'un xa'a yuvi
Biografía
Bartolo Ponce Nava
(1937)
Ta tata Bartolo Ponce Nava, kaku ra ña kuiya ñii kaa ñii toto oko
xa'un ovi (1937) ña Ñuu Yitia Tuun ndia'vi ndiaa Ñuu Yitia Ta'nu,
Ñuu kuachi, kivi nixinu ra uxa kuiya, ta niki'vi ra nuu sakua'a ra ña
ndakuatu ve'e ño'on (cantor) ña ñuu yo'o, ta ka'vi ra uni kuiya ta sa·
kana ra kuu ra ta nd·kuatu sañu'un, ñuu ra ta ña xa kuchee ra nixinu
ra oko kuiya, nduku na ya si'i ra ta nitanda'a ra xi'in ñ· nana Mónica
García Mendoza, xi'in ñ· yo'o kúmi ra una se'e ra ta na yo'o saka'vi ra
na, chi xíni ra ndiaa ya'vi ní ña k·'vi na.
Ta tata Bartolo kua'a ní viko ve'e ño'on kua'an ra xíka ra, ta'an kúu
viko: San Marcos, Viernes uvi, ta ña viko ka'nu kuu ra ta kúu nuú
tava viko (mayordomo), ta uvi yichi xikuu ra ta Chiñu Kúu nuú ñuu
ra (Comisario Municipal), yíyo ra ndiaa vichin ñuu Yitia Tuun, ta
ndiaa kuiya uvi kaa u'un (2005) kúmi ra uni xiko una kuiya, ta kúu
ra ñii tiaa va'a, ta ndi'i na yuvi yixa to'o na ra ñuu ra.
Conrado Ignacio Ponce
Escuela Primaria Bilingüe Moisés Sáenz
Arroyo Prieto, Cochoapa El Grande, Guerrero
29
Mixteco5.indd 29
5/11/08 20:25:42
Maurilio Castañeda Díaz
(1910–2005)
Ta tata Maurilio Castañeda Díaz, kuaku ra Ñoo Yoso Noni yoo ñii
(septiembre), kuiya ñii kaa ñii toto uxu (1910), ta nixi'i ra kivi oko ñii
yoo uni (marzo) kuiya ovi kaa u'un.
Ta kivi xitakui ra kuika ní nixiyo ra, xikomi ra ñu'un, xikomi ra kiti,
xikomi ra yitno kui'i, xikomi ra ndi'i ndaa noo santo.
Va'a ní nixiyo ñini ra, xixito ni'ni ra na nda'vi, ña kan kua'a na n·ka'an
xa'a ra vitin, nd·tu'un na xa'a ra ta yachi, kundee ra sata ra nda'a chiño,
ndiva'a ñii ta'vi ve'e ño'on.
Kanii ñoo xixini na ra, na xikasa to'o ña'an kúu ndi'i na yivi, kivi
xindaki ta'an na xi'in ra yichi, xitiin na nda'a ra ta xikani'in na ñuu sini
na, kivi xichindee na ra, ña va'a nixiyo ra xi'in na ñoo ra. Kua'a ní ña
kuika nindoo nda'a sa'ya taa ra, sa'ya si'i ra, xi'in nda'a ñ· si'i ra vitin,
ña kuika nixiyo ra.
Ta kivi nixi'i ra kua'a ní yivi nixa'an ninduxun ra, ta tivi na tívi
(músicos) yaa ña nindayi na ra.
Irma Carrasco Moyado
Escuela Primaria Bilingüe Revolución
Tototepec, Tlapa de Comonfort, Guerrero
30
Mixteco5.indd 30
5/11/08 20:26:00
Guillermo Díaz Campos
Ta tata Guillermo Díaz Campos, kaku ra xa'un yoo u'un kuiya ñii kaa ñii
toto xa'un (1915) ña Ñuu Yita Kutu (Cocuilotlatzala) ndikun ndaa Ñuu
Yita Ta'nu, Ñuu Kuachi; lo'o ní taa kúu ra sikua'a ra tixin chiñu ña chi'i
ra yitu xi'in ña xindaa ra kiti, kuiya ñii kaa ñii toto oko ñii (1921) kixaa ra
xi'in ta tata yiva ra Ñuu Yoso Yita Ndoo (Plan de Zacatepec), lo'o ní taa
kúu ra ndixi'i yiva ra ta ndindoo ra xi'in xito ra ta tata Lorenzo Ortega, ta
tata yo'o sina'an ña'an ra tixin chiñu, ndixika ra chiñu viko Ñuu Yita Xatun
(Petlacalancingo), ndi'i nuu viko: San Nicol·s ña Ñuu Xiki Yuku Tioko
(Lomazoyatl), ndixika ra chiñu viko San Francisco Ñuu Yita Yita (Xochapa)
ndi'i nuu Santo patrón ndixika ra ndisoko ra ña va'a koo ra xi'in se'e ra, va'a
koo nuni ra, kiti sana ra xi'in ña va'a kana nduchi ra. Ta tata Guillermo
xakin ra na tívi yaa (músicos), ña kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko (1960)
xa'nda ra chiñu kua'a ve'e ñu'un, ve'e chiñu, ndixika ra chiñu kúu nuú t·va
viko (mayordomo); kumi yichi ndixa'an ra Ta chiñu kúu nuú ñuu (Comisario
Municipal), ta tata Guillermo ña kuiya uvi kaa u'un (2005) kúmi ra kumi
xiko.
Uxi kuiya (90 años), ta t·ku ra ndú'u ra Ñuu Yoso Yita Ndoo, ndikun ndaa
Ñuu Yita Ndayi.
Ta tata yo'o ndisoko ra ñu'un nuu kùa'a ve'e síkua'a na Vali, ta yo'o kúu ta
ndíso chiñu xa'a ñu'un, ta ñu'un yo'o, kúu ñu'un mií ra.
Cecilia Saavedra Castro
Escuela Primaria Bilingüe Venustiano Carranza
Plan de Zacatepec, Tlapa de Comonfort, Guerrero
31
Mixteco5.indd 31
5/11/08 20:26:15
Felipe Prado Basurto
(1895–1980)
Ra tata Felipe Prado Basurto, kaku ra Ñuu Yucunduta ña ndíkun
ndiaa Ñuu Yitia Ta'nu, Ñuu Kuachi; kuiya ñii kaa una toto kumi
xiko xa'un (1895), ta ra yo'o kúu ra xakin Ñuu Yucunduta, ta sa· tu
nixika ra nduku ra ña nduvii xa'a ña, ta te ndi'i nixika ra xa'a ña'an,
ña nduva'a ñuu ra ta kúu: ve'e nuu sakua'a na kuachi ka'vi na , ve'e
chiñu, ve'e ño'on, ta nixika ra ta kúu ndi'i chiñu nuu ñuu, nixa'an ra
xìkuu ra ta chiñu kúu nùú ñuu ra (Comisario Municipal), xikuu ra ta
xikua'a, xikuu ra ta chiñu kúu nuú (mayordomo) ña viko ve'e ño'on;
ra tata Felipe vika ní nixiyo ra chi nixika chiñu ní ra, xichi'i kua'a ní ra
nuni, ta nixika chiñu, ku'va oko uxi a ndia uvi xiko na yivi xi'in ra, ta
nixiyo kua'a ní kiti sana ra, sindiki xi'in tixu'u, ña kan kee nixiyo kua'a
xu'un ra, ta taxi ra ña nixika na kuachi ña nika'an na xa'a ñu'un ñuu,
chi na ñinka ñuu nd·kuta'an xi'in ña, kuni na ki'vi na nuu ñu'un Ñuu
Yukunduta.
Ra tata Felipe vika ní nixiyo ra, ndiaa nikiku ra ñii yitin yivi (costal)
ña chiva'a ra xu'un ra, ta ra tata yo'o, nixika chiñu ra ñu'un yuku
xikuu ra, ra xindichi nuu ñuu; ta nixi'i ra kuiya ñii kaa ñii toto kumi
xiko (1980), ta na ñuu ra nd·ka'an ní na xa'a ra ndiaa vichin.
Juventino Prado Moreno
ATP de la zona escolar 036
San Lucas, Metlatónoc, Guerrero
32
Mixteco5.indd 32
5/11/08 20:26:33
Regino Gálvez Candia
Ra tata Regino G·lvez Candia, Kaku ra kivi uni yoo una (agosto), kuiya ñii kaa ñii toto ovi xiko
xa'un uni (1958), ña Ñuu Yuku Nama (San Miguel Amoltepec Viejo), ndikun ndaa ñuu Yoso
Ndie'e ka'nu, Ñuu Kuachi. Ra yuva ra xinani Antonino G·lvez Candia ta ña nana si'i ra xinani
ñ· Agustina Candia de Jesús, na yo'o, xikachiñu na yuku.
Ra tata Regino yo'o, xa te yitia tiaa vi ra, kixa'a ra nd·tu'un vii ra xi'in na ñuu ra, ra kixa'a ra
nd·sa ndaku ra kuachi nuu ñuu, ta na ñuu xikandixa ndi'i na, ña xika'an ra.
Ra te oko uxi ñii kuiya ra, sindikita'an ra na ñuu Yata, ta ndika'an ra xi'in na, xa'a ña va'a
kakin na ñinka ñuu xaa, mií nuu xa'ñu ñu'un na xi'in ñuu Yoso Ndie'e Ka'nu ta kua'a ní na ñuu
ndika'an va'a sa· na koo kachi na.
Ra kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko ñii (1989), ra tata yo'o chinuu ra nuu na yuvi kua'an na kivi
xakin na ñuu xaa, ta sindita'an ra na yuvi ra nduku na kivi ñuu, ta ndi'i na ndika'an, ña kunani
ña San Miguel Amoltepec Nuevo, chi na yuvi xakin ñuu yo'o kee na ñuu San Miguel Amoltepec
Viejo.
Ra kivi vitin yíyo ra ñuu xaa San Miguel Amoltepec Nuevo, ra kúu ra, ra xikua'a x·'ndia chiñu
nuu ñuu; ra k·chiñu ka ra ña va'a koo ñuu yo'o.
Adelaido Victoriano Encarnación
Escuela Primaria Bilingüe Vicente Suárez
San Miguel Amoltepec Nuevo, Cochoapa El Grande, Guerrero
33
Mixteco5.indd 33
5/11/08 20:27:01
Demetrio Salazar
(1885–1955)
Ra tata Demetrio Salazar kaku ra Ñuu Yitia Savi ndíkun ndiaa
Ñuu Yitia Ta'nu, Ñuu Kuachi, kuiya ñii kaa una toto kumi xiko
u'un (1885). Ta ra yo'o nda'vi ní nixiyo ra, ña kan kee ra nixa'an ra
Ñuu Ko'yo kachiñu ra, ra yikan sakua'a ra ka'an ra tu'un sa'an
xi'in ña ka'vi ra, ra tiaa ra, ra te ndiko ra ñuu ra kixaa ra kúni
ra chindiee ta'an ra xi'in na kuachi ña n· kutu'va na s·kua'a na
ka'vi na chi kivi sa· un koo ve'e nuu s·kua'a na kuachi ka'vi na,
ta ña xani xini ra yo'o ndatu'un ra ña xi'in ra tata Comisario Juan
Guillermo, ta ra yo'o kusii ní ñini ra, ra ndikun ndakana ra na ñuu
ta ndatu'un ra xi'in na xa'a chiñu yo'o, ra na yo'o kandixa na sa·
koo.
Ra sa· na ñuu tava na ra tata Demetrio ña kúu ra, ra s·ña'an na
kuachi se'e na ñuu, ta sa· kixa'a ra ndakaya ra ñii toto uxi (110)
na kuachi sakua'a ka'vi.
Ra yo'o kúu ra xikuu nuú ní ra saña'an (maestro) ñuu yo'o, ra un
koo nixiki'in ra ya'vi, ra ñii ndisaa kivi xikachiñu ra xi'in na kuachi,
ra va'a ní sakua'a na ka'vi na, ra ka'an na tu'un sa'an, ta ndia
vichin yíyo ka ve'e nuu xika'vi ra xi'in na kuachi.
Ra Sa· tu nixika ra xi'in na ñuu xa'a ña nduvii tutu xa'a ñu'un, chi
ñii sa· ra va'a xitiaa ra, ta xika'an ra tu'un sa'an, ra xixa'an xa'a ra
xi'in na ndiaa Ñuu Ko'yo.
Ta ra yo'o ki'in kue'e ra ta nixi'i ra kuiya ñii kaa ñii toto uvi xiko
xa'un (1955), ra na ñuu ra ndia vichin nd·ka'an na xa'a ra, chi
va'a ní tiaa xikuu ra.
Pedro González Santiago
Huexoapa, Metlatónoc, Guerrero
Ta kixa'a ra s·kua'a ra na kuachi xa'a ñii yitun, chi un koo ve'e
nuu ka'vi na, ni yitun nuu tiaa na, un koo ni ñu'un kachi ña ka'yu
na, ni tutu tiaa na, ra sa· na ñuu ndikun xiva'a na ñii ve'e nama
nuu sakua'a na kuachi ka'vi na, ta ra s·ña'an (maestro) Demetrio
xiva'a ra ñii ndika nama xi'in kaka nuu tiaa ra xi'in na kuachi, ra
nduku ra yuu kachi ña xitiaa ra xi'in na kuachi.
34
Mixteco5.indd 34
5/11/08 20:27:12
Rogelio Rojas Saavedra
Ra lo'o Rogelio Rojas Saavedra, kaku ra kivi uxi kumi yíyo yoo ñii,
kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uvi (1982), Ñuu Yitia Ndia'yu, Ñuu
Kuachi.
Sakua'a ra Ve'e ovi (Preescolar) Ñuu Xini Yitia, ndikun ndiaa Ñuu
Yitia Ta'nu, Ta ñ· sana'an ña'an xikuu ñ· Esperanza Montealegre
V·zquez, ta kuiya nuú sa· ndia kuiya kumi ña Ve'e uni (Primaria)
sakua'a ra ka'vi ra Ñuu Ñu'un kixin, ta kuiya u'un xi'in kuiya ñiñu,
ña Ve'e s·kua'a uni (Primaria) nani Cuauhtémoc. Yíyo ña Ñuu
Yitia Savi, ndikun ndiaa ña Ñuu Yitia Ta'nu.
Kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uxi (1990), te nixiyo ra, uxi uvi
kuiya ta sa· ndaya'a ra Ve'e sàkua'a kumi (Secundaria) Juan N.
Álvarez; yíyo Ñuu Yitia Ndia'yu, ta sandi'i ra sakua'a ra yo'o.
Yoo una, ña kuiya uvi kaa (2000), ndaya'a ra sakua'a ra ve'e
s·kua'a ñiñu nuu s·kua'a na na'nu nani ña (Universidad
Autónoma de Guerrero), ña sakua'a ra tutu ndiayu (Leyes) ta
chíndiee ta'an ra xi'in ndi'i na yuvi.
Ña yo'o k·chi ña sa·, ndi'i na kuvi s·kua'a na, ra kutu'va na ña
chíndiee ta'an na xi'in na yuvi, chi sava na ta'an yo ka'an na un
kuchiñu na s·kua'a na, ndi ndi'i mií yo na yíyo Ñuu Ko'yo, va'a va
sakua'a yo chi kúmi yo uvi tu'un, chi ñii kúu ndi'i yo xi'in na yíyo
Ñuu ko'yo, chi ndi'i na kuvi kúu na va'a ka ndichi xini na.
Ita Yaa Rojas Saavedra
Escuela Primaria Bilingüe Lázaro Cárdenas
Tlapa de Comonfort, Guerrero
Ndaya'a ra Ve'e s·kua'a u'un (Preparatoria) uxi ñii, ña yíyo Ñuu
Yitia Ndia'yu.
35
Mixteco5.indd 35
5/11/08 20:27:21
Benito Narciso Morales
Te Benito Narciso Morales, nikaku ra kivi uxi yoo ovi (Febrero)
kuiya ñii kaa ñii toto ovi xiko ñii (1949), Ñuu Yuu Te'nu (Tepuente),
tíin ndiaa Ñuu Yitia Tioo Ndika, Ñuu Kuachi; yiva si'i ra ninani
Juan Narciso Esteban te nana ra María del Carmen Morales, ña
xe uni kuiya ra te niketa ra ve'e ra xaa yiva ra, te tuku, tuku ñuu
nindu'u ra.
Ña xe uxi uvi kuiya ra te nandiko ra ve'e ñ· xitan ra si'i yiva ra
Juana Domínguez ñ· niki'in to'o ra nde ña si'i mií ra, ña xe xinu'ni
ra ve'e ta'an ve'e nduku ra xita kuxi ra yikan te xikan ra ndeyi
nuu xito ra Julio Morales Esteban, te ku'un ra s·kuaan ra ve'e uni
(primaria) Ñuu Yitia Tioo Ndika ña kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko
uni te ñii kaa ñii toto uni xiko ñii (1963-1969).
Ña xe keta ra mií s·kuaan ra, te xachuun ra nuu ne sa'an, te kuvi
sata ra ña kúni nuu ra ve'e s·kuaan ra, ka kúni s·kuaan ka ra
te niki'vi ra nduu ra sacrist·n tixin ve'e yukun Santiago Apóstol,
Ñuu Yitia Tioo Ndika, sakan te nichindee ña'an te sutu Gustavo
Carreón Moctezuma xi'in sutu Agustín Jiménez Cuevas, te niki'vi
ra s·kuaan ra ve'e s·kuaan kumi (secundaria), te sakan niki'vi ra
ve'e nuu s·kuaan na sutu (seminario) Ñuu Ye'e (Acapulco), Ñuu
Tia'a (Chilapa), xi'in Ñuu Tula Hidalgo, te sakuaan ra ve'e u'un
(preparatoria), latín, griego xi'in filosofía.
Ña kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko xa'un uvi (1977), niki'vi ra
sàchuun ra, te ninduu ra prefecto, te sania'an tu ra ne kuachi
secundaria xi'in preparatoria, ña Ñuu Tecpan de Galeana.
Kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko xa'un uvi (1977), xati'vi ra te savi
s·kuaan xi'in te un vasa ka sakuaan Organización de Estudiantes
y ex Estudiantes Mixtecos (OEEM), te xa'a ra s·nia'an ra te xixa
ka'vi ra, s·ndi'i tu ra ña ki'in te sa'an xu'un nda'a te nda'vi yichi ña
nixaa te sachuun ve'e ka'nu Ñuu Yitia Tioo Ndika.
Te xika nuu tu ra xa'a ña koo ve'e sakuaan te kuali uvi tu'un, te
kivi uxi yoo uxi (octubre) kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uni
(1983) te xaa ña.
Ña kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uxi uvi (1992), nanduku ra te
xati'vi ra sakuu ñuu Savi xi'in ñuu Vaa, yikan te xa'a xika nduku
ra te nixa'a ra ñii ve'e te s·chiñu yuku (casa de campesino) Ñuu
Yitia Tioo Ndika.
Kua'a tu ñuu nini'in ndachuun tivi sii te yivi kuenta ñuu, te xikoo
uvi carro ña sachuun ti'vi ra, niya'a kivi kua'an, te niko'ni sava te
yivi xikanuu nuu ñuu savi te niki'in ra sakuu ña'an ti'vi te yivi,
te niki'in tu ra kivi ña Organización Independiente de los Pueblos
36
Mixteco5.indd 36
5/11/08 20:27:30
Mixtecos y Tlapanecos (OIPMT), te nikuu siin ra; sakan te tuku
xati'vi ra ña ñuu savi te chindu'u te yivi kivi ña Consejo de Pueblos
Indígenas (COPI).
Benito ndi un koo kivi taxin ndú'u ra, sakúu kivi xikanuu ra xi'in
te yivi kée nda'a ñuu, xikanuu tu ra xa'a ña koo mií s·kuaan te
kuachi ve'e kumi (secundaria), te xakin ra kua'a ve'e ña kúu:
• Ñuu Mezcaltepec ña kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko xa'un
(1995).
• Ñuu Kaxitepec ña kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko xa'un ñii
(1996).
• Ñuu Yita (Tonal·) kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko xa'un uvi
(1997).
• Xi'in ve'e kumi (Secundaria Técnica) Juan Álvarez ña yíyo Ñuu
Yitia Tioo Ndika, Ñuu Kuachi, ña kuiya uvi kaa (2000).
Sak·n yíyo kua'a chuun nuu ra te ka'yi tu ra tu'un savi, te xe uvi
Diccionario xi'in Vocabulario nixa'a ra te nikiku ra, yíyo ñii tu'un
k·'an ra "Na kuni yo ñani, saa yo ñii chuun, sakúu kivi kuvi".
Epifania Ramírez Ceveriano
Escuela Primaria Bilingüe Vicente Guerrero
Ahuacachahue, Ayutla de los Libres Guerrero
37
Mixteco5.indd 37
5/11/08 20:27:40
Tu'un nátaxi na kuu
Monografía
Ñuu Yitun Ndichi Yuu
Ñuu Yitun Ndichi Yuu nixikoo ña kua'an kuiya ñii kaa ñiñu toto (1600)
te tíin ndiaa ña nda'a Ñuu Yitia Tioo yíyo ndika, Ñuu Kuachi.
Ñuu yo'o k·ndu'u ña nuu ñu'un Yitia Tioo mií nuu kéta ño'on te ñuu ña
ñú'un yatin suvi ña k·'an ninu:
Kumi xiki Ñu'un Yitun Ndichi Yuu:
So Nino (Norte):
• Xini Yiku (Rancho Ocoapa),
•Yivi Yitun Tikuaa (Arroyo Ocotl·n),
•Yitia Yitun Tikuaa (Ocotl·n),
•Xa'a Kava Ya'a (Ojo de Agua),
•La F·tima,
•Yitia (La Guadalupe),
•Vista Hermosa,
•La Cortina,
•Cumbres de Yolotepec,
•Mezoncillo.
So ninu (Sur):
• Tepango,
• San Antonio Abad,
•Taka'yi chee (Coxcatl·n Candelaria),
•Taka'yi See (Coxcatl·n San Pedro),
•Ñu'un Yaa,
•Yuu ti Kuaxa (Cumbre de Cotzaltzin),
•El Tepuente,
•Yoso Xiyo (El Charco),
•Tnuxa Kuaan (Ocote Amarillo),
•Ta'ma kunu (La Angostura),
•Ndo'yo Yitun Tichi (Ahuacachahue),
•Ndo'yo tiaka (El Charquito),
•Ñuu Xikun (Mezón Zapote),
•Yuu Kua'a (Roca Colorada),
•El Potrero.
Mií kéta Ño'on (Este):
•Ñuu Xaa (La Concordia),
•Yiku Savi (Quiahuitepec),
•El Coquillo,
38
Mixteco5.indd 38
5/11/08 20:27:50
•El Coyul,
•Yoso Tika'a (San Felipe),
•Ñuu Yitun Coco (La Palma),
•Yitia Nduchi (El Platanar),
•Yichi Uni (El Paraíso),
carro, ñii ve'e sutu, te yíyo xa'un kilómetros ña xika k·ndu'u Ñuu
Yitun Ndichi Yuu te ndée Ñuu Yitia Tioo.
Toto ni'nu nia
Sakúu ne yivi ni'nu xiyo xi'in xikun, un koo ndixan nia, te ne kuali,
ndi toto tikoo ni'nu nia.
Mií sa'vi Ño'on (Oeste):
•Ndoo Tiu'un (Ahuexutla),
•Kandia Keei (El Piñal),
•Yuu Ndiaa (Chacalapa).
Mií tíin ndiaa ña ñuu yo'o vitin:
Sakúu ña yo'o nduu ñuu savi tíin ndiaa nda'a ña Ñuu Yita Tioo, te
yíyo ña mií so kuaxi kéta ño'on, so Nino, ñú'un ñuu te vaa te mií
S·'vi Ño'on xi'in so ninu ñú'un ñuu te sa'an. Ñuu Yitia Tioo ndi, ñii
toto uxa (107) kúu ñuu tíin ndiaa nda'a ña.
Sakúu ñuu savi se'e Ñuu Yitun Ndichi Yuu, ndi oko xa'un ñii (36)
kúu ña.
Te yivi xi'in ña va'a yíyo tixin ñuu
Yatin yíyo kumi toto (400) kúu te yivi mií Ñuu Yitun Ndichi Yuu,
ña kuiya uvi kaa u'un (2005), ña yíyo tixin ñuu ndi, ñii ve'e ka'nu
chee (Comisaría), ñii yukun toso (iglesia), ñii ve'e tatan (clínica),
ñii ve'e uvi s·kuaan ne kuali (preescolar), ñii ve'e uni s·kuaan ne
kuachi (primaria), ñii ve'e kumi s·kuaan ne kuachi (telesecundaria)
ñii ve'e mií xixi te kuachi s·kuaan, yíyo tu tikuii n·kaa ndiaka,
yíyo ñu'un tuun, yíyo ñii nuu mií s·siki ra tiko'ndo tivi, ñii ve'e
ka'nu ndiso chuun xa'a ñu'un (Comisaría Ejidal), yíyo tu ñii yichi
Te yivi, ndi un vasa ka sakúu ra ní'nu xatu manta xi'in ndini'in
yaa; kua'a ra ndi, xatu sa'an ní'nu ra xi'in ndini'in ka'yi.
Tu'un ká'an nia te xi'in ve'e nia
Sakúu ra nd·tu'un tu'un savi, nde te kuali te sakan tu te yivi xi'in
ne yivi xixa; ve'e ndée nia ndi, yíyo ve'e ndo'o ndóso chiyo xini, xi'in
ve'e yitun ndóso yitia xini, te xika, xika yíta ña.
Ña'an xi'in kiti yíyo ñuu
Ñu'u yo'o ndi, un vasa xiin ka ñu'un koo yitu, xi'in tuku ña'an,
ndó'o ya'a te yivi yo'o xa'a ña x·xi ra, ña kan te kua'an te yivi kée
ra kua'an ra tuku ñuu, sakan tu kiti ndi, un koo va'a ri ñuu yo'o.
Viko ka'nu ñuu
Viko ka'nu ndi, unian xika yoo uxi uvi te ki'in ka'nu nia si'i e
Concepción, x·'a viko ña kivi uxa, unian xi'in ñii; yíyo misa, xíxi
nduku ñu'un yuchi ka'ndi, yíyo te tívi, te yíyo tu yaa taxa'a, te ñuu
ndi, n·kaya ti'vi ra te t·xi ra xita xíxi te kua'an viko xi'in tikuii vixi si'va.
Yíyo ñii yaa tixin ñuu yo'o nani ña Chareo, ñii ña sakan nuu
sakúu
nda'a
Yitia Tioo.
kúu ñuu savi
vi yíyo nda
nd
a Ñuu Yiti
Leonardo Constancio Dolores
ATP de la zona escolar 074
Ayutla de los Libres, Guerrero
39
Mixteco5.indd 39
5/11/08 20:28:04
Ña xini na ñuu yo
Cosmovisión
Yavi kawa
Yuku yitun mango
Ta kú'vi so'o yo, va'a ní tatan yavi kawa,
kúniñu'un yo, nuu kixa'a yaxi ní ña so'o yo,
ñii yo ñii ña'ñu lo'o ña, ra chinuu ndaa yo ña mií
nuu kú'vi so'o yo, ra sanda'a ve ña.
Ta kí'in kue'e kú'vi xini na kuachi ·n na na'nu,
ta sa· ndiko na yuku yitun mango ra
x·kin ndiaa na ña tiaan na, ta nd·'a na.
Honoria García Ortiz
Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero
Cocuilotlatzala, Metlatónoc, Guerrero
Zenaida Ignacio Díaz
Escuela Primaria Bilingüe Yuku Sami
Yuvi Chonuhu, Metlatónoc, Guerrero
40
Mixteco5.indd 40
5/11/08 20:28:17
Ña ká'an na xikua'a
Na xikua'a k·'an na xi'in yo un va'a ka'nda yo
yitun yita vali, ni un ka'ni yo saa yita vali,
ra ndisaa ka kiti vali kachi koto kivi yita se'e yo,
un va'a kasa yo ña yo'o k·chi na xikua'a.
Enedina Martínez Chávez
Escuela Primaria Bilingüe Vicente Guerrero
Zitlaltepec, Metlatonóc, Guerrero
Yiku yitun tichi
Ña yiku tu tichi, tatan ve'e kúu ñe ña xiniñu'un n·
nana Ñuu Yitia Savi,
ta kaku se'e ñii nana ra xítia nii ñ·, ra t·'vi toko ñ·,
va'a sachi'yo ñe yiku yitun tichi xi'in tiakuii ña ñii kisi,
ta kuiso va'a ra, ta xa nichi'yo va'a ra,
kee ra ñini yaxin ta chikaa yo lo'o ñii
yaxa xi'in ra ta sa· ko'o ñ· ra,
ta kuee, kuee saña va nii xi'in ñ·, ra sa· kita ye t·'vi toko ñ·.
Alejandra Néstor Díaz
Escuela Primaria Bilingüe Cuauhtémoc
Huexoapa, Metlatónoc, Guerrero
41
Mixteco5.indd 41
5/11/08 20:28:33
Ña ndó'o ná si'i
Un va'a kunuu na'an ní xi'yo nuu ñu'un, te xa ndi'i ndiko n· si'i,
chi na'an ní kuta'nu se'e ñ· ra un kaku yachi ña, ta ndo'o ní ñ·,
ta ndiaa te ndachinuu tuku na xiyo, ta koni'in na ña sa· vi
kée kaku ña lo'o.
Te xa ndi'i ndíko n· si'i, kama ndakatia n· nuu yoso,
chi te un ndakatia n· ña, te kaku se'e na, yixan ní koo xini ña.
Un va'a s·kasi yo ñini xa'a na lee kuali,
chi un ka'an yachi na.
Martina Gálvez Salazar
ATP de la jefatura 019
Metlatonóc, Guerrero
Yitun ña'mi kata
Kivi kú'vi so'o na yuvi, a kée ndakua ta sa· kua'an na
kí'in na yitun ña'mi kata (colombo) ra chikaa na nu,
nuu ñu'un ña s·a nu, ta kú'ni na ndutia nu so'o na vali
·n na na'nu ta s·a nduva'a na.
Marcelina Ignacio Castro
Escuela Primaria Bilingüe Yuku Sami
Yuvi Chonuhu, Metlatónoc, Guerrero
42
Mixteco5.indd 42
5/11/08 20:28:42
Naña
Na chí'i, naña, xíni na nakaxin na ti na'no va'a, ta nd·ti
na nakuxun na ri, kivi u'un yoo kumi (abril), sa· kúu ña yita
kiti yoo, ña kama nana yuku te'e naña ta kua'an ndaa ña nda'a yitun,
va'a ní koko ña, va'a ní x·a yita ña, ta kua'a ní naña
xíkutakaa nda'a ña.
Ña yo'o kúu ña ndichi xíni na chí'i, ndasaa koo chi'i na ñii, ñii ña'an,
nd·a kivi koo ndivi na chi'i na, ndasaa xíka yoo chi'i na,
ña xíxi na ·n ña x·xi na.
Estela Cirilo Anacleto
Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez
Cuatzoquitengo, Malinaltepec, Guerrero
43
Mixteco5.indd 43
5/11/08 20:28:56
Tu'un ndatu'un nisaa kuu
Narración histórica
Ñuu Yoso Xiyo
Kivi uxa kua'an yoo niño ña kuiya ñii kaa ñii toto kumi, xiko xa'un uni (1998), nikuta'an na
kíchiñu yuku (campesinos) ñú'un na ñini ñii, ve'e nuu s·kua'a (escuela) na vali ña Ñuu Yoso
Xiyo (El Charco), ña nda'vi ndaa Yuta Tioo (Ayutla de los Libres), ña naki'in na yichi nichi ke'e
na tatan kuva'a xi'in yuku ña yíyo ñuu na, ta ñuu kixaa na lapa, nakuaa nuu ra na, ta yivi
n·ni'in kuachi kúu ra ka'an ra.
Kixa'a ra síka'ndi ra tuxii, te xa'ni ra na kichiñu yuku, nuu ndóo na kixin na ta xa'ni ra uxi ñii
na nda'vi yo'o, ta sa· na ñuu xinu na nixa'an na ñinka ñuu yatin, ña sikaku na nima na; kivi
ndiko na un koo ka kuachi yíyo ñuu na.
Kivi ndiko na, niñu'un ndi'i kiti sana na, nduxi, tixu'u, sindiki, kixa'a xaa na nisata na nda'a
chiñu na.
Lázaro Aureliano Catarino
Escuela Primaria Bilingüe Lucio Cabañas Barrientos
Arroyo Ocotlán, Ayutla de los Libres, Guerrero
44
Mixteco5.indd 44
5/11/08 20:29:06
Te xakin Ñuu Yitun Ndichi Yuu
Ñii ñuu yata nani Ñuu Yitun Ndichi Yuu (Coapinola), nixikoo kuiya ñii kaa ñiñu toto (1600),
kivi sakan ndi, yichi kuiin ña kua'an x·a Ñuu Ko'yo (México) ndúu ña, te niya'a ñii ti'vi te yivi
nikee ñuu naní Monte Alb·n, Oaxaca, so kua'an ra Ñuu Ko'yo te nindoo ra ndée ra nuu ñu'un
xa'a yitun ndichi yuu na'nu.
Te yikan ña yíyo tikuii, yíyo kati va'a k·a te taxin k·a; niya'a sava te yivi kua'an ra Ñuu Ko'yo,
te sava ra nindoo nuu ñu'un yo'o, un vasa nixiin ra ku'un ra; sakan te niya'a kuiya kua'an, te
nixa'a nata'vi ra so kukua'a ra, te nanduu ña ñuu sakan te chindu'u ra kivi ña Ñuu Yitun Ndichi
Yuu, koto ka yíyo yitun na'nu nani sakan nuu ñu'un mií yíyo ve'e ra.
Ñii sakan nata'vi ra kua'an ra te xa'a kikuu ra so kuxika ra nanduku ra ñu'un va'a mií chi'i ra
nuni, nduchi, kachi xi'in tuku ña'an; nanduku tu ra ñu'un mií kuvi chi'i ra ña'an ña kuñu'un ra.
Te xa'a sakúu ña yo'o te xa'a nakoo tuku ñuu.
Leonardo Constancio Dolores
ATP de la zona escolar 074
Ayutla de los Libres, Guerrero
45
Mixteco5.indd 45
5/11/08 20:29:18
Nuu nduxin na ndii
Te xikan xikundu'u Ñuu Lagunilla Yuku Tuni, na ñuu yo'o un ta'an koo nuu
nduxin na ta'an na, na xi'i; ndia Ñuu Yitia Savi (Huexoapa) vi xinu'un na
xinduxin na, ndiee ní kani xixika na, sa· ra kuxuxan na va'a ka nika'an ta'an
na ña nduku na ndiayu nuu na xikua'a yíyo mií ñuu ka'nu Yitia Savi, ta sa·
kixa'a na kachiñu na xa'a ña kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko ñii (1961), ra ñii
níi kuiya yo'o kachiñu na xa'a ña, ña kan va'a kuchiñu na kukutu tutu xa'a
ña, ña kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko uvi (1962).
Ta na tata kachiñu xa'a ña nuu nduxin na ndii (cementerio), kúu na:
Tata Francisco Jiménez Flores, Francisco Flores Salazar, Alfonso Martínez
Ambrosio xi'in ra tata Emiliano Vega Flores.
Ta ra tata taxi ñu'un nuu xikundu'u nuu nduxin na ndii (cementerio) kúu ra
tata Hermelindo Vivar Pacheco, ta ndia kivi sa· ndakoo na ñuu yo'o, ña un
x·'an ka na nduxin na ta'an na Ñuu Yitia Savi.
Catalina Vivar Vázquez
Zona escolar 034
Huexoapa, Metlatónoc, Guerrero
46
Mixteco5.indd 46
5/11/08 20:29:28
Ñuu Yivi Yaka
Ña kuiya ñii kaa ñii toto oko uni (1923), sa· kúu ña kixaa na yivi,
xikundoo na ñii yoso, ta ña sa· xichi'i kua'a na yutu, ta chinoo na kivi
ña Ñuu Yivi Yaka (Cuba Libre). Ta na tata kixaa xikundoo yo'o kixi
na, ña Ñuu Tokiin (Alacatlatzala). Ña yo'o nd·to'on ta tata Zenaido
de los Santos Gonz·lez ta ovi siko kuiya (40 años). Na yivi yo'o chinoo
na kivi ña sa·, chi kasava'a na ovi yaka na'no noo nixo'on noni na,
sondi'i ta xindaa na ñii yuku sikon noo xisakono na kuayi va'a, ta ña
viko yo'o nani ña viko s·siki (carnaval), yuku ñoo, nuu xisasiki ti kuayi
yo'o, sondi'i ta ndaa na nakundoo na nuu yoso yo'o, sa· kixaa sava ka
na yivi, na kee Ñoo Kawa Tachi sa· kuu kivi xa'no ña ñoo yo'o, sandi'i
ta nasama na kivi ña, nakunani ña “Ñoo Xiyo” (Cuba Libre).
Kenny Anastasio Galindo
Escuela Primaria Bilingüe Juan N. Álvarez
Cuba Libre, Xalpatlahuac, Guerrero
47
Mixteco5.indd 47
5/11/08 20:29:50
Ñuu Yitun Ndichi Yuu
Xita'an yíyo yatin oko kúu ñuu tíin ndiaa nda'a, Ñuu Yítun Ndichi Yuu
(Coapinola), Ñuu Kuachi, ndi ñii yixaan, nduu ti'vi ñuu xa'a ra ndia
ka chuun, te ndiso chuun ra, nduu ra na kúu: te chuun kúu nuú ñuu
(comisario municipal), te chuun kúu nuú tava viko (mayordomo), te chuun
ndíaa ve'e yikun (fiscal), lavasí (mensajero), te sakan tuku chuun, xa'a
ña ndó'o ra xika kuaxi ra te xí'i xu'un ra, sakan te nikusiin ra xi'in ñuu
ra, ka kundo'o ra nuu kuaxi, ndee kivi yíyo ña kénduu ra viko ka'nu si'ie
Concepción, te nanduu ti'vi ra, sakan te ña nd·tu'un ra xa'a, ñu'un xi'in
xa'a tuxa xíko ka'nu ra, ña nd·tu'un tuku nia xa'a ve'e yikun ndi, nuu
nduxin na ndii (cementerio) nindua xita'an, te yikan n·taan ra sakúu te
yivi xí'i, yíkan nixa'a ra ve'e yikun te vitin ña x·'a ra ve'e situ (curato) ndi,
t·va ra yiki yata, xu'un yata, siki te xi'in se'e, ña kan kuni ka'an ndi nuu
nduxin na ndii (cementerio) ninduu ña.
Octavio Cervantes Victoria
Escuela Primaria Bilingüe Salvador Allende
Coapinola, Ayutla de los Libres, Guerrero
48
Mixteco5.indd 48
5/11/08 20:31:22
Ñuu Yoso Tiaa ñu'un
Na tata xikua'a nd·tu'un na xi'in ndi, xa'a ña xa niya'a kuu kuiya ñii kaa nii toto
uni xiko uxi (1970) ra kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko xa'un (1975), niya'a sava ka
na pastor xi'in tixu'u ra, ndikachi sana na, ra niya'a na Ñuu Mini Numa kua'an
na nuu yoso ndika va'a yachin nuu Ñuu Yoso tiaa ñu'un ña nda'vi ndaa Ñuu
Yitia Ta'nu, Ñuu Kuachi, yikan xikundee na xi'in kiti sana na, so un vasa xíni
na, ña na yuvi yí'vi na ya'a na yoso yo'o, kachi yikan yíyo yuu na'an ñii na yuvi
ta k·ni na ndisaa kiti yuvi kúu yachin nuu ña, na pastor un xíni vi na ña yo'o
ta nixaa na xi'in tixu'u sana na, ra taxi na ñii chinduu ne sata yuu, ta na yuvi
kúu xini na ra niyi'vi ní na, ta kúu na yuvi kaa un yi'vi vi na kani Yi'ya (Dios)
na, ñínka lo'o kivi ra koon savi tachi xi'in taxa, sata kiti ta ñii,ta ñii ri kixa'a xí'i
ndaa nixi'i ndi'i ri, ra ndi'i xa'a kiti sana na.
Florinda Montealegre Maldonado
Escuela Primaria Bilingüe Niños Héroes
Mini Numa, Metlatónoc, Guerrero
49
Mixteco5.indd 49
5/11/08 20:31:46
Ve'e nuu sákua'a
Ña ve'e nuu s·kua'a (escuela) ña xikoo Ñuu Lo'o (colonia) Colosio ña nda'vi ndaa Ñuu Yitia
Tioo (Ayutla), k·chi na tata Ñuu Lo'o yo'o nixa'an na nduku na, na s·nia'an na kuali nuu ta
ndiso chiñu xi'in sakúu na s·nia'an na kuali; kachi yíyo kua'a ní na kuali sakuaan, sakan te
nakuta'an sakúu te chiñu; Ángel V·zquez Neri, Artemio Solano Villano, Valeriano Sabino
Espinobarros xi'in te s·nia'an Hermelindo Candia Solano, te ndiso xi'in ovi sa· ve'e chiñu ña
ndiso chiñu xi'in na s·nia'an na kuali ña nd·tu'un na ndasaa koo ña kunani ña koo ve'e nuu
s·kua'a na kuali Ñuu Lo'o yo'o, ta oko u'un kua'an yoo una ña kuiya uvi kaa uni (2003), ta
ndatu'un na, ña kunani xa'a ña xíniñu'un Ñuu Lo'o Colosio, kachi yíyo uni siko kúu na kuali
sakuaan sakan te ndatu'un xi'in ta'an na, ña kuvi koo ve'e nuu s·kua'a na kuiya vitin, sakan
te ndikun ti'vi na ovi n· s·nia'an na kuali ña kivi oko ñiñu yoo una (agosto) kuiya ovi kaa
uni (2003).
Nereida Solano Martínez
Escuela Primaria Bilingüe Diego Benítez Álvarez
Colosio, Ayutla de los Libres, Guerrero
50
Mixteco5.indd 50
5/11/08 20:31:59
Ñuu Xiki Titno Nuu Ndii
Ñuu Xiki Titno Nuu Ndii, ndikun ndaa Ñuu Kuchi Kunu, Ñuu Kuachi, xa kua'a ní kuiya yíyo ña,
na k·'an xi'in ña Tnoti kúu ndi'i ñuu yatin, ta tu'un yo'o k·chi ñini ña Ñuu Xiki Titno Nuu Ndii.
Sava ti na ñuu k·'an xi'in ña Tnoti chi xina'an nixiyo ní tnutu (quiote).
Ta nuu tutu yata ñú'un va'a ve'e ño'on Ñuu Yita Nda'yi kúnoo kivi ña xinani ña Zacatipanapa, ·
Zacatipan, ña tu'un nkoo (lengua nauatl).
Z
na xikua'a Ñuu Tnoti nd·tu'un na mií kixi na xakin Ñuu Tnoti, ta'an yachi Ñuu Yita Tnoo
Mií n
(Ahuejutla) ndikun ndaa Ñuu Yita Kuaan, nixiyo mií ta xi'in ñu'un ña, ta nata'an kuiya sa·
(Ahuejutl
nakava
kue'e ndi'i ku·'a ñuu na, ta ñii ñ· sa'ya ra nika'an, va'a ka n· ku'un i, ño'on yo xiki koo i
na
n
xi'in ta
t kuali se'e i, chi yiyo ní kuikun kue'e ndi'i ku·'a na, kachi ñ· xi'in yiva ñ·, ta nakuiso ñ· ovi
ta
t kuali se'e ñ·, ta ñii ra natiin ñ· nda'a, ta nixaa ñ· nixikoo ñ· Ñuu Tnoti, ta ndati va'a ñ· chi
xa'nu
ndi'i ta kuali yo'o.
xa
x
Ta
T yo'o kúu ta sakuina kua'a se'e, ta kuka'no Ñuu Tnoti, k·chi na nd·tu'un na, ta si'i ta kuali yo'o
xinani
ñ· María Cervantes, k·chi mií na Ñuu Tnoti.
xi
x
Reymundo S. Villano Maldonado
ATP del sector 05
Tlapa de Comonfort, Guerrero
51
Mixteco5.indd 51
5/11/08 20:32:14
Tu'un nákani na kuu
Crónica
Ña kuu Ñuu Yita Nda'yi
Kivi kumi (jueves) u'un yoo una, kuiya uvi kaa kumi (2004), kaa
u'un xikuaa ta unda kaa uxi ñuu, kixa'a savi kúun ra yichi vaso,
chi nuu k·nakaa ñuu Kuchi Kono ña ñuu yo'o kama ní nika'an na
xi'in tuchu kaa (teléfono) n· koo ndivi na Ñuu Yita Nda'yi, chi
ka'no ní yita naxino, ndi'i na ndóo xi'in kui'i, na ndóo xi'in kiti, n·
koo ndivi na yatin xa'a yichi tani'no (puente), Yita Nda'yi, ta sava
na un nikandixa na, ta kua'a ní kui'i na, kiti sana na tani xi'in
yuta.
Kivi uxa (domingo) u'un yoo ñii, kuiya ovi kaa kumi (2004), xa
yichi ovi kúu ña yo'o, tuku kixa'a savi kúun r· kanii ñuu ndóo
yichi vaso Ñuu Yoso Nuni, Ñuu Kuchi Kuno, Ñuu Tuti, ta sa· mií
Ñuu Yuta Nda'yi. Ta kivi sa· kua'a ní kui'i na, kiti sana na tani, ta
unda ve'e na niki'vi takuii yuta.
Kivi uxi uni xíka yoo ñii, ta chiñu Ñuu Yita Nda'yi, Rufino
V·zquez Sierra nakana ra na ñuu, sava ka na chiño, ta nika'an ra
xi'in na nu'un ndi'i na síko, kichi nuu ya'vi xaa.
Kivi uxa (domingo) uxi yoo uxi, kuiya ovi kaa kumi (2004) tuku
xindoo ti'vi na yivi, sa· nataxi na tu'un mani nda'a ta chiñu, ña
t·va ra na síko, xindoo ya'ya ma'ñu Ñuu Yita Nda'yi, ta na yo'o
un nixiin na kikoo na, ta saki'vi ra yitno x·ta (m·quina) sandiva
nu ve'e vali, nuu xisiko na, nda'a chiñu vali na, ta un nikuvi ka'an
kuachi na xa'a na, chi xa nindatu'un ra xi'in na ña yachi kee na.
Daniel García Martínez
Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez
Benito Juárez, Tlapa de Comonfort, Guerrero
52
Mixteco5.indd 52
5/11/08 20:32:43
Ve'e sákua'a uni Gabino Barreda
Ñuu Yoso Ndie'e ndikun ndiaa ña Ñuu Kuachi, Kuiya ñii kaa ñii toto
uni xiko uni (1963), kivi uxi yoo ñii. Na tata xikua'a Ñuu yo'o ndaki'in
ta'an na xi'in ra tata ndíso xi'in Ñuu José Feliciano chi ra yo'o kúu
ra Chiñu; ta nixa'an na Ñuu Yitia Ndia'yu nduku na ñii ra s·ña'an
na kuachi ra va'a s·kua'a se'e na, chi kuiya yo'o kundaa ñini na ña
ndúku na yuvi xa sandi'i ve'e s·kua'a uni (primaria) ·n ve'e s·kua'a
kumi (Secundaria) ña kachiñu na xi'in na kuachi.
Kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko kumi (1964), nixikoo ve'e ña taxi chiñu
kúu Centro Coordinador Indigenista (CCI) kachi sa· nika'an ta chiñu
Ñuu Ko'yo ña kixaa chindiee: na savi, na nkoo, na vaa, na ñama ta
na sa'an.
Ra s·ña'an kachi ra xi'in na Ñuu Yoso Ndie'e Ña ve'e s·kua'a na
kuachi kunani ña Gabino Barreda, ta sa· ndaki'in ta'an yu'u na, ta
kixa'a na k·sava'a na ve'e nuu s·kua'a na kuachi xi'in ndo'o; niya'a
kuiya ta nduku ka na ñii ka ra s·na'an chi kua'a ní nduu na kuachi,
sa· kuu kivi xikoo ve'e nuu s·kua'a, Ñuu Yoso Ndie'e.
Margarito Cruz Chávez
Egmidia Iturbide Arias
Escuela Primaria Bilingüe Gabino Barreda
Cochoapa El Grande, Metlatónoc, Guerrero
Kivi u'un yoo uxi, kuiya ñii kaa ñii toto uni xiko kumi (1964), taxi
na ve'e na ve'e chiñu Centro Coordinador Indigenista yíyo Ñuu Yitia
Ndia'yu, ñii ra s·ña'an ta n·ni ra Silvino Tito Mor·n, kixaa ra, ra
nika'an ta'an ra xi'in na xa'a ña nixikundu'u ve'e nuu s·kua'a na
kuachi, chi nixinu ña nduku na nuu ña ve'e chiñu yíyo Ñuu Yitia
Ndia'yu chi na yo'o kita'an ña xi'in ve'e ndíso chiñu xi'in ve'e s·kua'a
na kuachi, Ñuu Kuachi.
53
Mixteco5.indd 53
5/11/08 20:32:57
Ve'e sákua'a
Ñuu Yuku Síyi'vi ndíkun ndaa Ñuu Suta, Ñuu Kuachi, yíyo ñii
Ñuu Lo'o n·ni Sa'na (Chapultepec) ta nakaa ña yatin xini yuku,
xakin na ndóo yo'o ñii ve'e nuu s·kua'a na vali sa'ya na, kuiya ñii
kaa ñìi toto kumi xiko uxi ñii (1991), ta xindikun ndaa ña ve'e nuu
s·kua'a Benito Ju·rez, niya'a ovi kuiya, ta nixaa ta s·na'an Alberto
Clemente Avilés, kuiya ñii kaa ñìi toto kumi xiko uxi uni (1993), ta
kachiñu ra xa'a ve'e nuu s·kua'a yo'o, ta na chiñu taxi na kivi ña
Héroes Mexicanos.
Kuiya uvi kaa ñii (2001), kuva'a uni ve'e vali te'e, ovi ña kasava'a Ve'e
chiñu Ñuu Suta ta ñii ña kasava'a ve'e chiñu PAREIB.
Vitin va'a ní ndóo na vali, chi yíyo ndi'i nda'a chiñu, yíyo tayi, yíyo
yitun nuu taa na (pizarrón), yíyo ve'e nuu tata n· si'i vali yíyo ve'e
nuu tata ta vali taa ta yíyo nda'a chiñu xíniñu'un ta sína'an.
Taa
Ña'an
Ndi'i na
32
24
56
Na vali sakua'a kuiya ñiñu ta xa kee na kúu na:
• Kuiya
• kuiya
• kuiya
• kuiya
2000-2001 10 na vali,
2001-2002 kee 7 na vali,
2002-2003 kee 3 na vali,
2003-2004 kee 3 na vali.
Belén Ramírez Espinobarros
Escuela Primaria Bilingüe Héroes Mexicanos
Chapultepec, Malinaltepec, Guerrero
Kuiya ovi kaa u'un (2005), na yivi yíyo ñuu lo'o yo'o kúu na: taa 49,
ña'an 45 ta ndi'i na kúu na 94 Na vali sakua'a kuiya ovi kaa kumi
xi'in ovi kaa u'un (2004-2005) kúu na:
54
Mixteco5.indd 54
5/11/08 20:33:14
Ña kuu Ñuu Yitia Ta'nu
Kivi uxi kumi yoo uni, kuiya uvi kaa u'un, te ña'an tiin na ve'e chiñu
ñii ra tata Ñuu Yichi Yu'u Yita chikaa na ra ve'e kaa, chi na xíka
chiñu ñii ve'e t·va na viko (mayordomía) taxi na kuachi xa'a ra,
ña xíka ra k·'an ra xi'in na yivi ña kundikun na ñinka ve'e ñu'un,
ta na yo'o un xiin ka na ka'an na viko ve'e ño'on ñuu; ta te xikuaa
na ve'e (mayordomía) yo'o nika'an na xi'in kaa xi'in na ñuu, ña na
ndakuta'an na ña'an ní, ñinka kivi ña kasa nani na xa'a tundini yo'o.
Kivi xa'un ñii yoo uni, te ña'an ní, na ve'e chiñu ndiso chiñu xa'a
ñu'un, ndakuta'an na xi'in na ñuu ta nixa'an na xi'in ra ki'in ku'va
ñu'un (ingeniero) ña ve'e ndiso chiñu xa'a ñu'un,
nuu xa'ñu mií nd·kuta'an Ñuu Xaa (Valle Hermoso)
xi'in Ñuu Nuu Savi (Jicayan de Tovar) ña nixanani na kuachi xa'a
ñu'un xi'in na ñuu yo'o.
Kivi xa'un yoo uni, su kuiya yo'o, ña'an, tava na ra tata Ñuu Yichi
Yu'u Yita, ve'e kaa, ta nixanani na kuachi xi'in ra ve'e chiñu yo'o, ta
kindoo na xi'in ra, ña va'a ka na nu'un ra ñuu ra, kachi un kúni na
ki'vi na kuachi xi'in ra, ta nixa'an na ndíaa ve'e chiñu na ndiso tuxii
(policía) xi'in ra, ña ndatava ra ña'an ra ve'e nuu nixiyo ra.
Kaa ñii xikuaa nixa'an na xíko periódico Tu'un Ñuu Kuachi, nixiko
na tutu yo'o, nuu k·'an ña, ña nixi'i uxi ñii na lapa yachin nuu Ñuu
Yitia Xiin ña ndíkun ndiaa Ñuu Kuchi Kunu, ta suvi kaa (hora) yo'o
tu ndakuta'an n· nana ndíso chiñu (Presidentas del DIF Municipal)
ña ta kúu ndi'i ve'e chiñu ka'nu ña yíyo Ñuu Yuku Ñu'un, ña nuu
nika'an n· nichi kachiñu n· xi'in na ñuu.
Ta te xikuaa, na xíko periódico Tu'un Ñuu Kuachi, nixa'an na nixiko
na tutu, nuu k·'an ña xa'a ña un va'a k·chiñu ra tata chiñu Saúl
Rivera Mercenario.
Kivi xa'un uvi yoo uni, te kaa uvi xikuaa ndakuta'an sava na ñuu, ta
nixa'an na nda'va na ñu'un yiku, chi nuu xa'ñu Ñuu Yítia Ta'nu xi'in
Ñuu Yoso Ndie'e Ka'nu.
Ta ku'va kaa nii ñuu, suvi kivi yo'o ndiko na kuachi, na s·kua'a ve'e
kumi (Escuela Secundaria Técnica) Plan de Ayutla, ña nixa'an na
ke'e ta'an na xi'in ñinka ve'e nuu s·kua'a (Escuela) nuu ndakuta'an
na Ñuu Yitia Xiin ndíkun ndiaa Ñuu Kuchi Kunu, xa'a ña xíni na. Ta
yo'o xatiaa na kuu na na nuú xi'in tu'un nd·tu'un (cuento) ta xi'in ña
kíku na tikoto (Innovación Tecnológica).
Martina Gálvez Salazar
Jefatura de zona 019
Metlatónoc, Guerrero
55
Mixteco5.indd 55
5/11/08 20:33:25
Ña kúu Ñuu Yitia Ta'nu, kuiya 1944-2002
Kuiya ñii kaa ñìi toto ovi xiko kumi (1944), ndaya'a ve'e chiño ka'nu ñuu Yitia Ta'nu, kua'an ña
Ñuu Yoso Ndie'e Ka'nu, ra nixiyo ní kuachi xa'a ve'e chiñu yo'o xi'in uvi sa· ñuu, ra kuiya ñii
kaa ñìi toto ovi xiko uxa (1947), kúu ña ndaxaa tuku ve'e chiñu ka'nu, Ñuu Yitia Ta'nu.
Kuiya ñii kaa ñìi toto uni xiko kumi (1964), kixaa na k·'an uvi tu'un na s·ña'an na vali, Ñuu
Yitia Ta'nu, chi te yachi ka xa nixiyo na s·kua'a na k·'an tu'un sa'an, ra ñii ndaa ve'e uni
s·kua'a (primaria) nixiyo, ña xinani Héroes de Nacozari, ra kuiya yo'o ndaya'a ña ndaku
ndikun ndiaa ña ve'e chiñu ndiso xi'in ve'e nuu s·kua'a na vali k·'an uvi tu'un; ra vichin n·ni ña
Ñuu na Isavi.
Yoo ñii kuiya ñii kaa ñìi toto uni xiko uxa (1967), kixaa ñii ra kúu ka'nu nuu na s·ña'na
(supervisor), xinani ra Maximiliano Palma Cristóbal, ra Ñuu Nduva, ra yo'o kixaa ra nuu ta
s·ña'an Vicente Paulino Casiano Franco; ra kúu ka'nu, Maximiliano Palma Cristóbal, nd·tu'un
na ñuu xa'a ra ndi va'a ní kachiñu ra xi'in na.
Kuiya ñii kaa ñìi toto uni xiko xa'un kumi (1979), sa· kée kixaa yichi nuu xíka carro ñuu yo'o, te
xikuu ra ta chiñu ka'nu (Presidente Municipal) ra tata Catarino V·zquez Gonz·lez.
Ra kuiya ñii kaa ñìi toto kumi xiko ñii (1981), ra ndiaa kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uni
(1983), te xikuu ra ta chiñu ka'nu (Presidente Municipal) ra xikua'a Antonino Saavedra Díaz,
sa· kée kúva'a nuú ní ñii ve'e chiñu tie'e ñuu yo'o.
56
Mixteco5.indd 56
5/11/08 20:33:36
Kuiya ñii kaa ñìi toto kumi xiko u'un (1985), kixaa ñu'un va'a ña tuun ñuu yo'o, te xikuu ra, ra
chiñu ra s·ña'an Fermín Ortíz Montealegre.
Kivi oko ñii yoo ñii kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uxa (1987), xikoo ña ve'e s·kua'a kumi
(secundaria técnica) n·ni ña Plan de Ayutla.
Kivi uxu kumi yoo uxi ñii, kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko uxu kumi (1994), xikoo ve'e s·kua'a
uni (primaria), n·ni ña Libertad, ña yíyo Ñuu Lo'o (colonia) San Isidro, ñuu yo'o.
Kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko xa'un (1995), xikoo ve'e s·kua'a u'un nuu s·kua'a na kuachi xa
na'nu, ña nani Colegio de Bachilleres por cooperación, ra te sakan kixa'a nuú ña, ra xisakua'a
na kuachi ñii ve'e tatu na, ra ndiaa kuiya ñii kaa ñii toto kumi xiko xa'un kumi (1999), sa· kée
kuva'a xaa ñii ve'e nuu s·kua'a na kuachi yo'o.
Kuiya ovi kaa uvi (2002), te xikuu ra ta chiñu ka'nu (Presidente Municipal), ra s·ña'an Rutilio
Vitervo Aguilar, sa· kée kuva'a ve'e chiñu ña ndiso ta'an, sa· kuva'a tu ñii ve'e chee (auditorio
municipal) nuu nd·kuta'an na yuvi xa'a ñii chiñu, sa· tu nduvii ve'e nuu xíko na ña'an, nduvii
tu ve'e ño'on ñuu va.
Herlinda Moreno Ramírez
Escuela Primaria Bilingüe Libertad
San Isidro, Metlatónoc, Guerrero
57
Mixteco5.indd 57
5/11/08 20:33:46
Nuu natava na ña yíyo
Representación teatral
Yiyo ndi'i Kiti yuku
Na nd·tava ña:
Ra nd·tu'un: Ndi'i nika'an teku'un, ta ndakuiin yisu.
• Ra nd·tu'un.
• Teku'un.
• Yisu.
• Ndikuañu.
• Tichi.
• Yakuin.
Ra nd·tu'un: Xi'na, kundaa ñini na ndóo xíto nde'e kivi ña n·tava
na vali. Sa· koto na kana ndeta ñii,
ñii kiti yuku yo'o xa'a yitun a xa'a ku'u yo'o.
Kiti nd·tu'un yo'o kúu ti k·na xa'a ku'u mií ko'o yitun,
xi'na keta teku'un, yisu, ndikuañu, tichi xi'in yakuin.
Teku'un:
Yo va'a ndo vitin, nduu ndée yo natu'un e, xa'a te
kuni sandi'i xa'a e.
Yisu:
Ta sa· k·chi yo'o, yoo kúu ña ke'e yo.
Ndikuañu:
N· ku'un tichi, nanduku ri,
sakúu ndi'i kiti te kuni sa· kúu e koto ndi'i e xa'a e.
Teku'un:
Va'a ya'a yíyo ña xíni ñini un.
Tichi:
Yu'u k·'an xa'a yo ña teku'un, na ku'un ñe, taxi yo
tu'un kixi sava ka kiti chi kama ní síno teku'un.
Ra nd·tu'un: Ñii ndakuiin ndi'i ri ndi va'a ka ku'un ti teku'un.
Teku'un:
Ku'un i, ndi ndee kuiya uxi kaa (10,000) ya'a,
sa· n·kondoo yo xa'a ña yo'o.
58
Mixteco5.indd 58
5/11/08 20:34:11
Yakuin:
Ta sa· ra un vasa va'a xaa e yachi ka va'a nduu ti'vi e.
Yisu:
Yíyo yu'u i, yíyo tu'un i xi'in un, chi sa· ka un koo ka
i yíyo, ni ñii yiki leke kaa i koo kivi sa·.
Ra nd·tu'un: Nata'an ñinka kivi, ndikoo ndi'i kiti, chi ñii, ñii ri
nixa'an ndatu'un xi'in ta'an, ta natu'un ri xi'in sava
ka kiti, sa· kuu ña nika'an ri.
Ta'an kúu ndi'i yo ndivi yo kiti un vasa x·xi te yivi.
Ra nd·tu'un: Ña teku'un sanakava ri ñini mini ta kua'an nu'un ri
ve'e ri.
Inés García de Jesús
Escuela Primaria Bilingüe Itzcoatl
Nueva Revolución, Ayutla de los Libres, Guerrero
59
Mixteco5.indd 59
5/11/08 20:34:53
Kundaa yo yuku
Sa· i kiti xiniño'on, kundaa yo ri, kachi ti livi kúu ri,
un k·'ni nikivi yo ri.
Ta sína'an: Luis.
Ñ· s·kua'a: Mari.
Ta s·kua'a: Pedro.
Kundaa ti yo yuku va, un ka'mi yo ña, kachi nuu
t·ku yiton kúu ña, t·xi ña tikuii nda'a yo, nuu
chi'i na ve'e yo ndi'i nuu ña'an kutaku yo kúu ña t·xi ña.
Nuu n·tava na ña yíyo: nuu ke'e ve'e s·kua'a na kuachi.
Luis:
Mari:
Na kuachi, vitin kúu kivi ka'an yo xa'a ña k·'an xa'a yiton,
kiti, ta sa· ndi'i nuu ña yíyo yuku, xa'a ña yo'o yíyo
ñii tutu yisa na chiñu Ñuu Ko'yo, nuu k·chi
ña sa· ndii kundaa yo ndi'i nuu ña'an yíyo nuu ndoo yo.
Ta sína'an, ndachun kundaa yo yuku, un koo
mií vi ña taxi ña nda'a yo.
Pedro: Ta sína'an, va'a ka ta un koo chiñu nuu yo,
va'a ka na ku'un yo ve'e yo kundaa yo ña,
kachi yiyo ki'vi ta kui'na ve'e yo.
Luis:
Un koo kundaa ñini ndo ña k·'an i xi'in ndo na kuachi,
ña xa'a yuku yo'o, xiniñu'un ndi'i yo kundaa yo ña,
kachi t·xi ña kua'a ní ña va'a kutaku yo; ta'an kúu to yiton,
t·xi no kundati, t·xi no tachi naki'in yo, t·xi no kui'i kaxi yo,
t·xi no titon kuniño'on yo ve'e, un ka'nda ka yo yiton.
Mari:
Vitin kúndaa ñini-i, kua'a ní ña un vasa xíni yo, kivi
un koo na natu'un xi'in yo ndasa· k·a xa'a yuku.
Pedro: Kundaa ñini-i ndi vitin ta sína'an, na ndaxaa i,
ta ka'an i xi'in na ve'e i ndi un k·'ni ka na,
unda ñii ka kiti nda'vi, un koo kuachi komi ri, kivi ri.
Sa· ti yuku va, ka'an yo xi'in ta chiñu,
n· ka'an ra xi'in na ñuu, na kundaa na yuku,
un k·'mi ka na ña, ndi'i yo xiniño'on kundaa yo ña.
Isaac Pastrana Díaz
ATP de la jefatura 018
Tlapa de Comonfort, Guerrero
60
Mixteco5.indd 60
5/11/08 20:35:06
Viko si'i e
Ne n·tava ña:
Rosaura:
• Te nd·tu'un.
• Sofía.
• Rosaura.
• Si'i e.
Te nd·tu'un: Ña yo'o koo ña ve'e nuu nd·a na, ñe natava na viko si'i e,
te kéta ñ· Sofía s·nia'an ñ·, ña'an ña s·ni'in ñ· si'i ñ·.
K·ndita ñ· te xíta ñ· ñii yaa ndatun niki'vi ñ· vaxi ñ·
te kachi ñ·.
Sofía:
Te nd·tu'un: Ñ· Sofía chindu'u ñ· ñii xiyo toto ni'in ñ·,
te nindani'in ñ· xini ñ· Rosaura te nitivi ñ· xitin ñ·.
Sofía:
Rosaura, Rosaura yoo kúu ña ndo'o un.
Si'i e:
Yoo kúu ña nduu un xi'in se'e i ndechun x·ku ñ·.
Sofía:
Ña sania'an i toto xikun xi'in xiyo un ña sakan va ndo'o
ña sa·.
Koto vi, ña sata i taxi-i nda'a si'i e ña viko ñ· vitin.
Rosaura:
Yoo kúu ña sata un lulu.
Sofía:
Nakani xini un, yoo kúu ña.
Rosaura:
Ñii xita va'a kúu ña.
Sofía:
Un vasa.
Rosaura:
Xita va'a xi'in tinduyu kua'a kúu ña.
Sofía:
Sakan te t·va ñ· toto xikun xi'in xiyo ko'o ndatun ya'a ña.
Mixteco5.indd 61
Nikuniaan ñini ñ· ta ndiva ñ·.
Te nd·tu'un: Sakan ra sania'an ñ· toto nuu si'i e ñ·, kusii ní va ñini
si'i e ñ· te nakuta'an uni n· sa· kua'an n·.
Sofía Calixto García
Escuela Primaria Bilingüe Justo Sierra
La Guadalupe, Ayutla de los Libres, Guerrero
61
5/11/08 20:35:30
Nduxi xi'in tika
Na nd·tava ña:
Ra nd·tu'un: Ndakuiin nduxi.
• Ra nd·tu'un.
• Nduxi.
• Tika.
Nduxi:
Ra nd·tu'un: Nduxi tiatan k·chi ri xi'in tika, chi ndakuta'an ri nuu
ñii yoso chee ta sanda'vi ta'an ri, ña tava ta'an ri chi
nduxi tiatan kótoo ní ri kaxi ri tika.
Tika:
Ra ndatu'un: K·chi nduxi tiatan.
Nduxi:
Nduxi:
Na'an, ku'un yo xi'in i, va ni kú'vi va xa'a un.
Ra nd·tu'un: Nindakatu'un tika ti nduxi.
Nd·a mií ku'un yo ñ· ta'an yo.
Ra nd·tu'un: Ndakuiin nduxi.
N· ku'un yo kuxi yo nuu ya'vi,
yik·n yíyo kua'a ní ña'an kuxi mií yo.
Kua'a un ra yani tika.
Ra nd·tu'un: Ta sa· kachi tika ndakuiin ri.
Ra nd·tu'un: Ndakuiin tika.
Tika:
Tika:
Kua'a un ñ· ta'an yo nduxi.
Uun, va'a ta sa· n· ku'un i ndasama i,
va ni kú'vi ní va xa'a i.
Ra nd·tu'un: Nindakatu'un ta'an ri.
Ra nd·tu'un: Ndakuiin nduxi.
Nduxi:
Nduxi:
Ra ta'an yo ·n yíyo va'a un.
Va'a ta sa·, numi kua'an ta yachi kixaa un.
Ra nd·tu'un: Ndakuiin tika.
Ra nd·tu'un: Kachi tika xi'in nduxi.
Tika:
Tika:
Un vasa yíyo va'a i, chi so xa'a va i kée kú'vi ní.
Xa va'a, na'an n· ko'on yo nuu ya'vi.
62
Mixteco5.indd 62
5/11/08 20:35:39
Ra nd·tu'un: Ndakuiin nduxi.
Nduxi:
Un koo xu'un ní'in vi-i kuxi yo, takua s·nda'vi va i yo'o.
Ra nd·tu'un: Kachi tika.
Tika:
Ta nuu un koo xu'un ní'in un kuxi yo, ta sa· na
kono'on i ve'e i.
Ra nd·tu'un: Kachi nduxi.
Nduxi:
Na'an, na'an n· ku'un yo va ra ñii kava yo koto
nde'e yo nuu yoso yo'o va, ta sa· nu'un un ve'e un.
Ra nd·tu'un: Ta un vasa nixiin ka tika ku'un ri, ta sa· nikaku
va ri nuu nduxi, un nixaxí ña'an ri, ta sa·
kuchi'ña ní yini nduxi ra nandiko ri ve'e ri.
Alberto Chávez Mendoza
Escuela Primaria Bilingüe Ka'vi sa'ya na nda'vi
San Antonio, Tlapa de Comonfort, Guerrero
63
Mixteco5.indd 63
5/11/08 20:35:55
Yiso xi'in naya
Nuu n·tava na ña koo, ña yuku ko'o nuu koo kundee ndi'i kiti ti x·xi
kuño xi'in te yivi.
Ne n·tava ña:
• Te nd·tu'un.
• Yiso lulu.
• Koo lulu.
• Naya.
• Te yivi.
• Saa lulu.
• Ndiva'yi.
Te nd·tu'un:
Kita ñii yiso lulu ta kua'an ri k·ndita ri, te xikandiaa
ri xikundu'u ri x·xi ri yitia sakan te ndiaa xi'in mií ri
kachi kixi te kue'e ka'ni ña'an ra, te sakan niya'a ñii
saa lulu ndatu'un ri.
Saa lulu:
Koto va'a un yiso lulu kachi yo'o xíka te yivi x·'ni kiti.
Te nd·tu'un:
Sakan te ndikun ndiko yiso lulu ve'e ri. Te ñii kani lo'o
Kixaa koo ve'e yiso te chíndee ri.
Koo lulu:
Yíyo va'a un yiso lulu.
64
Mixteco5.indd 64
5/11/08 20:36:05
Yiso lulu:
Yíyo va'a i koo lulu.
Koo lulu:
Ndee xa'a vaxi-i, sakan nd·tu'un i xi'in un ña nixani-i,
xi'in ña tava i lo'o ña xuxan; kachi kandu'u i ve'e i nina
kíxin i.
Te nd·tu'un:
Yiso lulu:
Yiso lulu:
Sakan kixi un unda xikuaa kitu kachi vitin xíniñu'un
síndi-i ka'yi-i tutu k·'an xa'a xani ña s·nia'an i nuu
nakita'an na yisa, te yo'o koo mií te ndiva'yi te ndichi
va'a te ka'no.
Te ndatu'un:
Te xiniso'o te yivi xíka yachin xi'in uni naya sana ra,
mií kiti va'a tíin kiti yuku.
Te yivi:
Kama va'a koo ndo naya chi yisa nakuta'an ndi'i ti
yuku.
Naya:
Unda vitin kuixi yo ñii ko'o kuño ti yuku.
Xiniso'o yiso lulu ña ndatu'un koo lulu, xa'a ña nixani
ri ta sa· kita ri kua'an ri yuku nduku ri ña kuixi ri.
Yachi ní ku'un i kuixi-i kachi ndikon nandiko i ka'yi-i
tutu ña nd·tu'un xa'a xani.
Naya:
Kini ní nixani-i te vitin ku'un yu nanduku i te yiso lulu
te nakuni ra xani-i.
Te nd·tu'un:
Te sakan ki'in naya yichi kua'an ri unda ve'e yiso, te
kixaa ri te un nini'in ña'an ri. Te kachi ri, va'a ka na
kundatu ña'an i.
Yiso lulu:
Kixaa yiso ve'e ri sakan te chindee ri ·n yíyo va'a un
xito naya, nd·a chiñu xíka un yachi ka'an un, kachi
yíyo ní chiñu ke'e i.
Naya:
Yiso lulu koto vi, vaxi-i nakuni un xani-i.
Lorenzo Lucio Ventura
Escuela Primaria Bilingüe Juan B. Salazar
El Paraíso, Ayutla de los Libres, Guerrero
65
Mixteco5.indd 65
5/11/08 20:36:19
Ña un kúu yakua tiakuii
Ra nd·tu'un: Koto ndo nuu ñ· nana yo'o, kúka'an lo'o nuu ñ·, chi
kivi lo'o nixiyo ñ·, un nixa'an ñ·, s·kua'a ñ·, ña kan
un xíni ñ· kundaa ñ· tiakuii.
Na n·tava ña:
• Ra nd·tu'un.
• Juanita.
• Rosita.
• Ñ· Lupe.
• Dalia.
• Celia.
• Pilicha.
Ña Lupe:
Ra nd·tu'un: Ma'ñu ñuu yo'o y·'a ñii yitia chee, nuu kí'in na tiakuii
xí'i na, kúva'a ña xíxi na ta ñii titun kanandeta, ñii
ña'an ndíso ñ· ñii tindaa tikoto, nakata ñ· yu'u yitia,
ta sa· sava ka n· kuachi, ta'an kúu: Juanita, Rosita,
Celia ta ñ· Dalia, kee n· ve'e nuu ndóo n·, yachin
yu'u yitia, ta nika'an ndioxi na xi'in ñ· nana Lupe.
Juanita:
Rosita:
Kua'a nana ·n yíyo va'a un, xi kua'a ní kivi un vasa
xíni ndi yo'o, va'a ra kuee kúu xíka un, un vasa
kundaa ñini yo, mií vaxi ña kundo'o yo vaxi kivi.
Vitin nana nd·katu'un ndi yo'o, ndasaa nika'an na
sína'an xi'in ndo xina'an, ña nakatia ndo tikoto, ña
un kúu yakua tiakuii yitia nuu ndóo yo.
Ka'nu koo ñini ndo n· kuachi, na sína'an xindoo
xina'an, un sivi na ti'va nixikuu na, tañu tiakuii t·an
yo tikoto ndaxin ña xikachi na k·n, tutu nama s·tani
yo xi'in tiakuii, xikachi na k·n, ta lo'o ka ninu ki'in yo
tiakuii ko'o yo xikachi na.
Ra nd·tu'un: Ñ· Juanita, ñ· Rosita, nd·tu'un n· xi'in ñ· nana Lupe
ta ñ· Celia xi'in ñ· Dalia, t·va na tiakuii nakata na
tikoto.
Celia:
N· tava yo tiakuii nakata yo tikoto xiyo ·n ta'vi lo'o
kaa ña un kúu yakua tiakuii yutia, nani nuu yuu
ka'nu kaa nakatia yo.
Dalia:
Va'a ku'vi yo Celia, i' koto, koto Celia yoo kúu kiti
kua'an ndaa xa'a un ñaa.
Celia:
Ai, ai mpi'la kúu ti yo'o, tixin yuu yo'o keta ri.
Ai, ai, chindee ndo yi'i chi ndaa ri si'in i.
Ñ· Lupe:
Celia kisin xiyo un, ta na nakava ri, chi yíyo ndaa ndi'i
ri yo'o ñ· lo'o. Ai, ai na vali Rosa, Juanita, ñii sa'va
ka'nu ndaa tixin xiyo i, koto ndo chi ka'no ní ti yo'o.
66
Mixteco5.indd 66
5/11/08 20:36:27
Juanita:
Nana, nana, un va'a níndo'o yo vitin. Va'a ka tava ndo
tikoto ndo ta n·koyo ri ta na ka'ni yo ri, ·n sa'va ·n
mpi'la xa nuu ri kúu ña, chi kiti kini ñíi kúu ndi'i ri.
Ra nd·tu'un:
Ña yo'o ndo'o n· yo'o, niyu'vi ní na. Ña nana xi'in n· vali.
Ñ· pilicha:
N· vali, n· vali, ndachun s·siki ndo xi'in kiti mpi'la
xi'in sa'va, un vaxi ndo kusiki ndo xi'in kiti. Kasa ndo
ña mani un tava ndo tikoto ndo, chi nino kaa ñú'un ta
kuali chíchi ra, ta yiyo koto nde'e ra ndo'o, va'a ka ñ·
nana Lupe yo'o, chi un vasa yu'vi ka vi ñ· yo'o sa'va ·
ndikolo.
Ra nd·tu'un: Sa· ndi'i nakata n· ta kua'an nu'un n· ve'e n·.
Epifanio Mauricio Reyes
Escuela Primaria Bilingüe Francisco I. Madero
Cocuilotlatzala, Metlatónoc, Guerrero
67
Mixteco5.indd 67
5/11/08 20:36:37
Leko xi'in na vali
Na nd·tava ña:
Ta lo'o:
N· ku'un i xi'in un ta kata i xi'in un.
• Ra nd·tu'un.
• Leko.
• Ñ· lo'o.
• Ta lo'o.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin leko lo'o.
Leko:
Va'a ta sa·, n· kuta'an yo ku'un yo.
Ra nd·tu'un:
Kachi ta lo'o.
Ña yo'o nd·tu'un xi'in ndo xa'a leko xi'in na vali
kútoo ta'an, ta yo'o kanata leko xíta ri.
Ta lo'o:
Leko lo'o koto ñii ña'·n lo'o livi ní kua'an k·a.
Leko:
La, la, la kusii ní ñini-i, la, la, la, kusii ní ñini-i.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin leko lo'o.
Ra nd·tu'un:
Ñii ta lo'o nakuta'an ra xi'in leko lo'o, xíta ri, xíta ri
kua'an ri, ta kachi ra sa· xi'in ri.
Leko:
Kini ní livi ñ· cha'.
Ra nd·tu'un:
Kachi ta lo'o.
Ta lo'o:
Ñ· lo'o mií yichi ku'un un ta ku'un i xi'in un.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin ñ· lo'o.
Yuku va kua'an i, ta kúsii ní yini i kivi vichin chi latun
ní keta ñu'un.
Ñ· lo'o:
Yuku va kua'an i ki'in i yita, ta mií un mií yichi ku'un un.
Kachi ta lo'o.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin ta lo'o.
Ta lo'o:
Nuu kua'an un yikan kua'an tu mií va i.
Ra nd·tu'un:
Ta lo'o:
Ra nd·tu'un:
Leko :
Ra nd·tu'un:
Leko lo'o nd·a mií chi ku'un un, luvi ní yaa xíta un.
Ndakuiin leko lo'o.
68
Mixteco5.indd 68
5/11/08 20:36:49
Ra nd·tu'un:
Kachi ñ· lo'o.
Ñ· lo'o:
Wa'a na ku'un yo kunii.
Ta lo'o:
Ñ· lo'o:
Ta lo'o:
Va'a k·chi un ñ· lo'o, ta sakua'a yo kata yo ñii yaa
ña k·'an xa'a yita.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin ñ· lo'o.
Ñ· lo'o:
Va'a, n· kata yo.
Ra nd·tu'un:
Ta so'o kuu ta nakuta'an ndi'i na kua'an na s·kua'a
na kata na yaa luvi xíta leko lo'o.
Nasaa nani un ñ· lo'o.
Alma Delia va nani-i, ta yo'o nasaa nani un.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin ta lo'o.
Ta lo'o:
Yi'i nani Victorino.
Ñ· lo'o:
Ta yoo kúu kiti lo'o vaxi xi'in un.
Ra nd·tu'un:
Ta sa· kachi ta lo'o.
Ta lo'o:
Ñii leko lo'o yíta'an mani xi'in va i kúu ri, ta livi ní
yaa xíni ri kata ri.
Ra nd·tu'un:
Ndakuiin leko lo'o.
Leko:
Ñ· lo'o mií-i nani leko lo'o ta xíni-i kata i yaa livi, ·n
tu kúni un ku'un i xi'in ndo ta s·na'an i ndo kata ndo
xi'in i.
Alma Delia Hernández Cruz
Escuela Primaria Bilingüe Ka'vi sa'ya na nda'vi
Tlapa de Comonfort, Guerrero
69
Mixteco5.indd 69
5/11/08 20:37:01
Ña xini yo sana'an yo
Ensayo
Mi'in
Ña kuchi Ñuu Yitia Ndia'yu yíyo ní mi'in chi ta chiñu ka'nu un
vasa t·xi ra yitun (carro) nakuiko mi'in, x·ta ndikini na yuvi
mi'in ta kúu: tutu, kaa, ndiaka, yuu tata (vidrio), yitin ndiaka ta
ña yo'o t·va kue'e xi'in mií yo chi nuu xíta mi'in k·ku ndikama,
tikuiin, titie'e ta tiin.
Ña kan Kúu yakua ní takuii xí'i yo ta kí'in ní kue'e mií yo.
Daniel García Martínez
Escuela Primaria Bilingüe Benito Juárez
Benito Juárez, Tlapa de Comonfort, Guerrero
Kundaa yo nuu ndóo yo
Xiniñu'un kundaa yo nuu ndóo yo, un taxi ka yo koko yuku, un
t·xi ka yo kuita ndikivi mi'in chi kísakini ña tikuii xí'i yo, kísakini
ña tachi ta yiyo tava ña kue'e xi'in yo.
Xiniñu'un s·kua'a yo nakaxin yo mi'in, ñii kakin yo mi'in ña
kama ta'yi ta va'a kuniñu'un ña, koo ña xa'an kundoo xa'a yitun
kui'i. Ta ñinka xiña kundoo ña kúu ndaka, chi kivi xíxi ña yo'o ta
kasa kini ní ña tachi. Kivi ndakatu'un yo na chiñu, ta na ka'an na
xi'in yo ndasaa kasa yo xi'in mi'in a naki'in yo sava ña siko yo ta
sava ña kuniñu'un yo.
Sa· kúu ña unda yachi s·kua'a na vali ndii koo na, ta kundaa na
nuu ndóo na.
Nazaria González Martínez
Escuela Primaria Bilingüe Francisco Zarco
Vista Hermosa, Cochoapa El Grande, Guerrero
70
Mixteco5.indd 70
5/11/08 20:37:12
Xa'a ña ndí 'i ñuu yivi
Ta yivi kúu ta yíyo ña ndichi xini, ta xíniño'on kundaa ra
yuku, kundaa ra kiti yuku nuu yíyo ra, chi vaxi kivi ndi'i xa'a
ña yíyo a kiti yíyo yo'o.
Xi kúndaa ñini yo un koo ka tikuii ko'o yo, chi xi vaxi
kúyanda ní nuu ndóo yo. Va ni kóon savi, un kuvi ka koo
ko'yo, chi xa kua'a ní yitun t·'nda, xina'an kua'a ní kiti yuku
nixiyo k·chi na, ta un kundaa ñini yo, yoo kúu kiti yuku
nixiyo ta ndi'i xa'a ri, ta s·a ti yitun vaxi kivi ndi'i xa'a sava
nu, chi xa kua'a ní nu t·'nda. Vaxi kivi ndi'i xa'a yo na yivi,
chi un koo ka tikuii ko'o yo, ta unda savi un koon ka, sa· kúu
ña kixi kua'a nuu kue'e, ta s·ndi'i ña xa'a yo.
María Estela Díaz Bazán
Escuela Primaria Bilingüe Ignacio López Rayón
Ocoapa, Copanatoyac, Guerrero
Kuinu xá'ni ña xíni tuni
Na yivi na x·'mi yuku kuinu xatu (mariguana), nd·ño'on ña
xini tuni na, s·na ñini na ni un xini na mií xíka na; ña kan
xíniñu'un ndatu'un yo xi'in na kuali na un k·'mi na yuku
kuinu xatu (mariguana), kachi s·na na, ta tívi na nuu ndi'i
na yivi, ta ni un vasa nd·ya'vi na ni un koo chiñu na nuu
yiva na, nuu si'i na ta ni nuu na ñuu na.
yiv
kundaa ñini na yiva si'i na, ña kundaa na se'e na,
Xíniñu'un kund
k·'mi na yuku kuinu xatu (mariguana), kachi tívi na.
n· un k
n
S tuku xíniñu'un ndatu'un yo xi'in ndi'i na ñuu n· kundaa
Sa·
na, unda ñii kivi un vasa va'a kaka na ka'mi na yuku
ñini n
xatu (mariguana), xíniñu'un kundaa va'a na se'e na
kuinu x
ñuu.
Hermelindo Candia Solano
ATP del sector 21
Ayutla de los Libres, Guerrero
71
Mixteco5.indd 71
5/11/08 20:37:33
Tu'un savi
Vitin nd·a ya'vi ní tu'un savi chi ndúu ña ñii ña vika mií ñuu savi te tiaku ña nde
kivi vitin, te nika'yi ña nuu “tutu ka'nu mií n·ta'vi ña s·kuaan (Plan y Programa
de Estudio)” te kuali ve'e nuu s·kua'a (escuela), te yóso ña nuu tutu ndayu uvi toto
(Acuerdo 200) ña k·'an ndi sa· uvi yoo keta ku'va ña xíni tuni te sakuaan; te ñii
ndaa ya'vi ña xi'in tutu n·ni Español sakan tu matem·ticas.
Te vitin ña “ninama ta'vi (fracción) kumi, Artículo uxa nika'yi nuu” ndeyi ka'nu
x·'ndia chuun xa'a ña s·kuaan te kuali (Ley General de Educación) te nduva'a ña
ndeyi ka'nu ña k·'an xa'a sakuu tu'un savi nd·tu'un nia nuu Ñuu Ndo'yo.
Ña kan na sakuu ñuu savi ndi yíyo ñii te s·nia'an uvi tu'un te s·nia'an te kuali ka'yi
ra te ka'vi ra tu'un savi, nakaya tu ra ña xíni tuni ñuu ña un kuasa nika'yi nuu tutu,
te ka'yi ña nuu ñiñu sa· tutu ka'vi te kuali ve'e s·kua'a uni (primaria) mií s·kuaan
ra, ka un kuasa yíyo yukun ña, te ña kan s·ndi'i ñini ña sakuu te xíni tuni x·chuun
xi'in tutu yo'o, kuachi ndi ña yo'o ndó'o te s·nia'an te kuvi s·chuun va'a ra, te kuvi
koo yukun ña s·nia'an ra sakuu te kuali ñú'un ve'e nuu s·kua'a (escuela) nuu ñuu
savi.
Leonardo Constancio Dolores
ATP de la zona escolar 074
Ayutla de los Libres, Guerrero
72
Mixteco5.indd 72
5/11/08 20:37:56
Yichi kachiñu i xi'in na kuali
Kivi kixa'a sína'an i na kuali, xíto i yoo kúu
ña tí'va na. Ta ñii, ta ñii na, ña kan kúu ña
kivi ka'an i xi'in na, ña uni noo, ra ke'e na
chiñu, ña noo ña mitu'un na, ña ovi, ovi na
kuta'an, ña oni kua'a kúu na nakita'an k·chiñu.
Ña yichi nuú kíxa'a i xi'in ña s·kua'a na, xi'na
ña nakuita na ta kúsii ñini na, ta xata ña yo'o kua'an
na niki'in ta'an i ña síkua'a na, ña yo'o kúu ña
nikita'an na kuali xi'in ta'an na, na kuali nikita'an
na xi'in ta sína'an na, ña yo'o kúu ña kivi chíndee
ña'an, ka'an na yoo kúu ña síkua'a na.
Sondi'i kíxa'a nikita'an na, yi'i ta
sína'an na nd·katu'un i na,
a xíni na xa'a ña sína'an i na,
ña yo'o kúu ña kundaa ñini mií-i,
a kuchuun na ke'e na ñii chiñu.
K·'an i xi'in ndi'i na xa'a ña síkua'a na,
yi'i ta sína'an xi'na tu'un savi sína'an i na,
ta sondi'i sína'an i na tu'un sa'an,
ña va'a kundaa ñini na,
ña yo'o kúu ña síkua'a na.
Ta xi ndi'i nika'an i xi'in na kuali, n· kundoo na
xíto na, yoo kúu ña, k·'an ña síkua'a na,
ña k·n kúu ña kua'a ka ña xini toni xini na,
ña koo, ta kivi kua'an na síkua'a na,
ña ndasaa ke'e na tu'un xi'in sínakuiti na
ña tu'un ké'e na, ta ña yo'o kúu ña x·'a
ndee na, ña kundaa ñini na ña síkua'a na.
Sondi'i kíxa'a ndi'i na kuali k·'an na xa'a ña
síkua'a na, taa i ña tu'un, ña nina kuiti mií na,
noo viti ta'an na, ña nduu va'a ña yichi síkua'a na,
ña taa na, ta ña ka'vi na ña.
Ña ñinka nuu chiñu ña ké'e na, ña yo'o kúu ña
nikani xini na, n· kundoo yikon ña. Yoo kúu
ña nuú, ña ovi ta ña oni.
Kivi xi ndi'i sikua'a i na kuali, tiki ndiko i,
ka'an i xi'in na, ña un nikundaa ñini na,
ña síkua'a na ña, ña kan kúu ña koo na sína'an na xa'a
ña síkua'a na, ña un vasa nindoso na ña sìkua'a na,
ña ve'e nuu s·kua'a (escuela) ña yo'o kúu ña taa, ta sína'an na kuali.
Rodolfo Espinobarros Vivar
Escuela Primaria Bilingüe Tierra y Libertad
Cuatzoquitengo, Malinaltepec, Guerrero
73
Mixteco5.indd 73
5/11/08 20:38:24
Tu'un ña un kundaa ñini
Glosario
Chee
Grande
K·nakaa
Est· adentro
Kanata
Salir o aparecer
Kandita
Brincar
Kee na
Salieron
Ko’yo
Humedad
Kuchuchu
Tristeza
Kundiatu
Esperar
Kundikun
Seguir
Kundu'u
Sentarse
Kútu'va
Aprendió, se alistó
Kuyanda
Descubierto, quedó pelón
Leke
Hueso
Manango
Música regional Costa Chica
Nakata
Lavar
Nakaxin
Escoger, seleccionar
Nakaya
Juntar, reunir, amontonar
Nakuxun, nachi’i naña
Plantar o sembrar chayote
74
Mixteco5.indd 74
5/11/08 20:38:28
Nata'vi
Repartir, distribuir, dividir
Ndaa ya'vi
Valor de identidad
Ndachikaa
Rellenar, agregar
Ndakatu'un
Preguntar
Ndanama
Cambiar
Ndatun
Bonito, bello, hermoso
Ndée na
Est·n o se encuentran
Ndie'e, nda'ya
Durazno
Ndikutu
Papa
Ndinduku
Buscar
Ndusu
Sonido, eco
Nika'yi
Iluminar, repintar
Niki'in
Recoger
Niki'vi
Entró
Niku nia
Aunque no quiere
Nixani
Soñó
Nixino
Cumplió, alcanzó, florecer
Nuu nduxin na
Cementerio
Ñii kaa
Mil
Ñii xiko
Veinte
Ñu’un Ndivi Lo'o
Costa Chica
Ñuu Yitia Ndio’o
Puebla
75
Mixteco5.indd 75
5/11/08 20:38:31
Sakan
Por eso, así
Sakuaan
Aprender, estudiar
S·kuachi
Destazar, despedazar, destrozar
Sanayaa
Secar, asolear
Sandi’i
Terminó
Sandi'ni
Preocupación
Si’va ñaña
Cacao
Sinakuiti
Reunir, juntar
Siyi'vi
Asustar
Su'va
Así, de esta forma
Te
Indicador del género masculino y
conjunción (y)
Teku'un
Tortuga
Tie'e, te'e, ta'ya
Duro
Tindaku
Lombriz, gusano
Toto
Cien, ciento
Tundini
Preocupación
Un nikandixa
No obedeció
Ve'e ño'on, Ve’e yukun, yikun
Iglesia, capilla
Xa'a
Por, pie
Xíka ndiaa
Anda rondando
Xíkachi
Decía
76
Mixteco5.indd 76
5/11/08 20:38:35
Xíka'ndia
Atravesó, se pasó
Xikandu’u
Se estableció, asentamiento
Xiki
Loma, cerro
Xikuita yikun na
Se formaron
Xikutakaa
Se colgó, se fue tras de alguien
Xiniñu'un
Necesario, útil
Xitaku i
Cuando vivía
Xixika xa'a na
Anduvieron a pie
Yitun Ndichi Yuu
Árbol llamado coapinol
Yitun ña’mi kata
Tallo del colombo
Yiva noo takuii
Berros
Yo'o
Aquí
Yuku Ñu'un
Montaña
77
Mixteco5.indd 77
5/11/08 20:38:38
Mixteco5.indd 78
5/11/08 20:38:39
Ña kúu ta yíyo yatin xi'in tu'un savi
Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixteca
Tu'un savi Yuku Ñu'un xi'in Ñu'un Ndivi Lo'o Ñuu Ku
Kuachi / Mixteco de la Montaña
y de la Costa Chica de Guerrero
5º
se imprimió por encargo de la
Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
en los talleres de xxxxxxxx
Col. xxxxxxxx
Delegación xxxxxxxxxx
C. P. xxxxx, México, D. F.,
en el mes de xxxxxx de 2008.
El tiro fue de xxxx ejemplares
m·s sobrantes para reposición.
Mixteco5.indd 79
5/11/08 20:38:48
Mixteco5.indd 80
5/11/08 20:38:48
5º
2008
Tu'un savi Yuku Ñu'un xi'in Ñu'un Ndivi Lo'o Ñuu Kuachi • Mixteco de la Montaña y de la Costa Chica de Guerrero
Ña kúu ta yíyo yatin xi'in tu'un savi
Vivencias y sucesos cercanos en lengua mixteca
Portada-Mixteco-5o.indd 1
5/11/08 20:43:57