CHAQ`RAB` 7-2013

Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ruLey
li Naxk'am
chaq
XjalajiklaXtiqwal
li Ch´och´
ut li Xk’osb’al Risinkil
Xtiqwal Obligatoria
li K’uulanb’ilAnte
tiq.
Marco para
Regular
Reducción
de la Vulnerabilidad,
la Adaptación
los Efectos del Cambio Climático y la Mitigación de Gases de Efecto Invernadero
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li
Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li
K'aayk sa' Minb´il chi ru li Naxk'am chaq
Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al
Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq
CHAQ’RAB’ 7-2013
LI ROCHOCHIL YIIB’OB’AAL CHAQ’RAB’
RE LI XTENAMITUL WATEMAAL
WATEMAAL, C.A.
1
2
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
3
Impreso en Guatemala 2014
Traductor:
Clara Cu
Revisores:
Antonio Coc Ico
Eduardo Pacay Coy
Diseño y Diagramación:
Licda. Ana Carolina del Cid,
Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales
Melanio Cuma Chávez
melaniokuma@yahoo.com
Coordinación de la publicación:
Sotz’il
Impresión hecha con el apoyo de CNCG
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
3
3
Sa’ li oob’ xb’e li po sepyempr re li chihab’ oxlaju xwaq oq’ob’ , li Xch’utamileb’
aj K’uub’anel Chaq’rab’ re li Tenamit Watemaal xxaqab’ li CHAQ’RAB’ RE CHI
XJUNIL LI NATUQUB’ANK LI XK’OSB’AL LI XCH’INTOCH’IL LI CH’A’AJKILAL, LI
K’AAYK CHI WANK CHI XNUMSINKIL LI NAXK’AM CHAQ XJALAJIK XTIQWAL
LI CH’OCH’ UT LI XK’OSB’AL XB’OOK LI TIQWAL IQ’, rik’in li rajlil wuqub’ re
li chihab’ oxlaju xwaq oq’ob’ (07– 2013), re naq li Awa’b’ejilal sa’ xk’ab’a’ li
xtenamitil Watemaal, ut chi xjunil li roq ruq’il, eb’ li poopol, eb’ li k’iila molam
jo’ ajwi’ chi xjunil li tenamit tixtikib’ xtzolb’al rib’ re xsik’b’al xyaalil chan ru
xjeb’al ru li ch’intoch’il, jo’ wi’ tchaab’ilob’resi li k’aayk ut texk’uub’ k’anjel re
xkub’sinkil li xmetz’ew li xjalajik li xtiwal li ch’och’ li nachal sa’ xk’ab’a’ xb’ook
li tiwal iq’.
Li xna’leb’il k’anjelak sa’ komonil nake’ xb’aanu laj ralch’och’ ut eb’ li jun junq
chi k’aleb’aal sa’ chi xjunil xteepal li tenamit b‘ar wi’ k’ub’k’u ut nake’roksi jun
ch’uut chi loq’al, jun ch’uut chi na’leb’, nawohom ut b’aanuhom re q’eekutan
a’an li nak’anjeak re kolok ib’ chi ru li xjalajik li tiwal li ch’och`, jo’ wi’ re
xk’osb’al li majelal naxk’am chaq, xb’aan naq li k’aleb’aal wankeb’ wi’ laj ral
ch’och’ a’an li jwal xiwxiw wankeb’chi ru li ch’ajkilal a’in.
Chi xjunil li xtusulal ru li k’anjel li nak’a’uxlamank ut na b’aanumank ma kok’
ma nimq, aajel ru naq te’tz’aqonk te’okenq chi tz’aqal reeru eb’ li k’aleb’aal, li
xtenamiteb’ laj ral ch’och’ jo wi’ chi xjunil li molam wan rilomeb’ sa’ chi xjunil
xteepal li tenamit re naq t-oksimanq sa’ xyaal li xchaq’rab’il li komonil, jo’kan
utan naq tento roksinkil li raatinob’aaleb’; Jo’kan naq aajel ru xkanab’ankil
chi tz’iib’anb’il sa’ eb’ li junjunq chi aatinobaal jokan naq numsinb’il sa’ li
aatinob’aal Q’eqchi’ li Ch’aq’rab’ re chi Xjunil li Xjalajik Xtiqwal li Ch’och’ ak
jultikanb’il.
A’in jun li k’anjel xtikib’ Li Xnimal Ruhil aj Ilol Sutam ut li K’a’aq Reeru Wank sa’
li Sutam – MARN – re Watemaal re naq ttenq’anq chi xnawb’al ru li chaq’rab’
a’in eb’ li tenamitit jwal xiwxiw wankeb’ wi’ ut re xk’utb’al li k’a’ ru aajel ru
xb’aanunkil rub’elal xk’uub’ankil ut k’a’ ru xb’aanunkil sa’ komonil chi tustu ru
chi ru li k’a’ ru yo chi chalk sa’ xb’een li sutam rik’in li jalajik li xtiwal li ch’och’
sa’ li qatenamit. Jo’ kan ajwi’, a’in xru sa’ xk’ab’a’ li tenq’ank ib’ rochb’een
li molam sotz’il ut rochb’een li The Nature Conservancy - TNC- sa’ xk’a’b’a’
li tenq’aj ib’ naxwaklesi li k’anjel “Xtiqwal xkehal li sutam ut eb’ li xk’aleb’aal
Watemaal ( CNCG) “, li naxjolomi Rainforest Alliance, A’aneb’ yookeb’ chi
xkawresinkil naab’al li wotzb’il k’anjel rochb’een li Xnimal Ruhil aj Ilol Sutam ut
li K’a’aq Reeru Wank sa’ li Sutam re xwaklesinkil li na’leb’ chi rix li Xjalajik li
Xtiqwal li Ch’och’ Watemaal.
Michelle Melisa Martínez Kelly
Xjolomil Xnimal Ruhil aj Ilol Sutam ut li K’a’aq Reeru Wank sa’ li Sutam
4
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
4
CHAQ’RAB’ 7-2013
LI ROCHOCHIL YIIB’OB’AAL CHAQ’RAB’ RE LI XTENAMITUL WATEMAAL
NAWB’IL:
Naq sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamit Watemaal, li tanamital, eb’ li
poopol ut chi xjunil li ralal xk’ajol li xstutam li tenamit a’in tento sa’ xb’eeneb’
xkuutunkil i xwaklijik li komonil wank, xtuminal ut li chi xjunil li xk’anjelob’aal
li tril naq ink’a’ ttz’ajni ru li sutam ut twanq sa’ tiikilal li che’k’aham, ut chi
rix a’an,tento tk’eemanq li chaq’rab’ aajel ru, re naq sa’ li roksinkil ut sa’ li
xyalb’al xsahil li xyu’ameb’ li xul, li che’k’aham, li choch’ ut li loq’laj ha’ chi uxq
chi tz’aqal reeru, ut ink’a’ chi muxmanq.
NAWB’IL:
Naq rik’in xtzaqob’resinkil ru li xk’ulub’ li pòyanam junsut rub’el choxaal, li
xk’ehok ib’ sa’ aatin reheb’ li tenamit ab’yayala chi rix li xk’ulub’ li poyanam
ut li xjolomin li na’leb’ chi rix li k’ulub’ chi rix li tuminab’k, li komonil wank ut li
yehom b’aanuhom, k’a’ aj wi’ tb’aanunq re naq li poyanam ach’ab’anb’ilaq,
maak’a’q li xxiw ut li xneb’a’il, wi’ nak’eeman li xb’ehil naq li junjunq chi
poyanam naq tyal xsahil li xk’ulub’ chi rix li tuminab’k, li komonil wank ut li
yehom b’aanuhom, jo’ aj wi’ li xk’ulub’ li poyanam chi rix li sahil wank sa’ li
xsutam ut chi ruqtu ru li xsutam li kuutunb’il xsa’ li xchaq’rab’il li aawa’b’ejilal.
NAWB’IL:
Naq li tenamit Watemaal ak xsumehom ut xxaqab’ahom k’iila chaq’rab’ chi
rix li sutam, jo’ tz’aqal chi rix xjalajik li xtiqwal li ruuchich’och’, jo’ li k’ehok
ib’ sa’ aatin re li xmolamil k’iila tenamit chi rix xjalajik xtiqwal li ruuchich’och’
(CMNUCC) ut li xyeeman Kyoto, li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix xjalajik li xtiqwal
li ch’och’, li k’ehok ib’ sa’ aatin re Viena re xkolb’al rix li riq’ul li choxaal, li
k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix li xk’iila paayil li sutam, li k’ehok ib’ sa’ aatin xb’aan
xmolamil k’iila tenamit re risinkil li xrahob’tesinkil ru li ch’och’ sa’ eb’ li tenamit
jwal chaqi malj li wankeb’ sa’ li t’uru’ ch’och’/chaqi ch’och’ aran tz’aqal africa,
rik’in a’an naxk’ulub’a li naleb’ re rilb’al li nachal chi rix li xjalajik xtiqwal
li ruuchich’och’, re tkuutu rix li xk’ulub’ li poyanam chi rix li kawilal, li sahil
sutam, li tzakank ut wank chik xkomon, ut xye raatin re xkamresinkil junaq
chaq’rab’ re li tenamital re xkolb’al rix xkehal ut xtiqwal ru li ch’och’, li junelik
nake’aatinak chi rix eb’ li xjolomil eb’ li tenamit ut eb’ li awa’b’ejilal xkomoneb’
li tenamit wankeb’ sa’ li xch’uutal eb’ li temanit xyi ab’yayaala(centro america),
naq ch’utch’uukeb’ San Pedro Sula, Honduras, sa’ ro’ li po re li hab’ waqxaqib’
xwaq oq’ob’ (2008), b’ar wi’ xe’xk’e rib’ sa’ aatin naq sa’ komonil te’xyal xq’e
re xkolb’aleb’ rib’ chi ru li naxk’am chaq ut li naxb’aanu li xyib’al ru xjalajik li
xtiqwal li ch’och’, sa’ li roksinkil jo’ li naxye li xb’ehil li sutam molam re xjalajik
li xtiqwal li ch’och’; jo’kan aj wi’, xe’xk’e reetan naq aaje ru xk’uub’ankil li
xtuminal ut li xchaq’rab’il li xkuutunkil li wakliik sa’ xyanq li wank chi minb’il chi
kaw sa’ xk’ab’a’ xjalajik xtiqwal li ch’och’.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
5
5
NAWB’IL:
Naq sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ nawb’il li xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut a’an jun
ch’a’ajkilal cho’q reheb’ chi xjunil li tenamit sa’ ruuchich’och’; ut watemaal jwal
q´un chi ru li rahilal naxk´am chaq li xjalk´eeb´ankil rib´ li xjalajik xtiqwal li
ch´och´, rik´in a´an tento naq tkuy riiqakil li xkawilal ut xnimal li ink´a´ us ut
li moko tz´aqal ta reeru, li nak´utun chi ru naq Naru nanimank ru ut li xkok´
sa´il li nachal sa´ li sutam jo´ rb´ li kawil iq´ ut li xiwxiw saqik, li naxk´am
chaq jo´ li I) xk´oxb´al li xwanjik li ha´ ut li xchaab´ilal li ha´; II) xk´amb´al
chaq li kíila xul nak´amok yajel, kok´ suq, kok´ xul nake´xk´ux jalan chik
xul, kok´ xul naxkamsi chi xjunil ut eb´ li yajel, sa´ ak´ ut jalan chik na´ajej;
III) xjalajik ut xt´ilb´al li xk-aamankil rib´ li tzaqkahemq sa´ xstuslal sa´ ru li
ch´och´, sa´ li ha´ ut tiq re ha´; IV) xk´ihankil li xk´atb´al li k´iche´ xb´an li
saqéhiil; V) xjk´b´al eb´ li kab´lanbíl k´a´ reeru; VI) xk´ihankil li xmajelal li
tzakahemq sa´xk´ab´a´ xtz´eqb´al li awimq; VII) Xjuk´inkil li na´aj sutam ut li
xna´aj li k´a´ wan sa´ li sutam. VIII) xk´aminkil chaq li ink´a´ us sa´ xb´een li
nak´ehok xyu´am li poyanam, ut IX) xkub´sinkil xchaab´ilal li ru li chóch´.
NAWB’IL:
naq li xnimal ruhil li xtaqihom li tenamital Watemaal a´an li xb´aanunkil li
chaab´il cho´q re chi xjunil, jo´kan ut naq li xwaklijik li komonil waqnk moko
naru naq rik´in li wank re li sutam , chi moko li xchaab´ilal li sutam malaj re
ta xk´eeb´al sa´ li rahilal chi yalaq chan reeru li nak´utank wi´. re xk´ulb´al
chi ru li xjalajik li xtiqwal li ch´oxh´, aajel b´an ru xxaqab´ankil chi junpaat li
xb´anol ak re wi´ ut li na´elk chi uub´ej sa´chi xjunil li tanamital, sa´eb´a´in
nake´okenk chi xjunil li amaq´ tenamit, jo´chan ru Naru xb´aanunikil, jo´ li
teneb´anb´il sa´ xb´een chalen chaq q´e kutan, jo´ aj wi´ chi xjunil eb´ li
mokam, xtikib´ankil rik´ineb´ li ak reheb´ wi´ xjolomil li chúut junjunq ut li
k´a´ ri teneb´anb´il sa´ chi tikto sa´ xb´een xyeeb´al xchaq´rab´íl tsut chi
xjunil, re naq a`anaq xxe´el chi xjunil b´a tb´eeq li xchaq´rab´il li molan aín
li aajel ru.
JO´KAN B´I´
sa´ xk´ab´a´ xb´aanunkil li teneb´anb´il sa´ xb´een wank sa´ li xch´olil a),
re li raqal 171 re li xnimal ruhil chaq´rab´ re li tenamital Watemaal;
NAXXAQAB´
6
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
6
LI NACHAL ARIN:
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li
Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru li
Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil
Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
XB´EEN CH´UUT
XNA´LEB´IL RE CHI XJUNIL
XB´EEN TASAL
LI RILOM, XJAYALIHOM UT LI NAXSUT.
Xb’een raqal: Rilom. Li rilom li chaq’rab’ a’in a’an xxaqab’ankil rilb’al li
aajel ru chi rix li xkawresinkil, xtusb’al ru ut xsumekil chi junpaat, chi us, chi
k’uub’anb’il ut chi twaklisi rib’ li na’leb’ cho’q re li xjalajik xtiqwal li ch’och’ sal
i tenamital a’in.
Xkab’ Raqal. Li naxrom. Li chaq’rab’ a’in naxrom tz’aqal naq li xtenamital
Watemaal, sa’ xk’ab’a’ li awabejilal, eb’ li molam roq ruruq’b’il li chaq’rab’, li
molam nake’ril rib’, eb’ li poopol kab’l, li xch’uutaleb’ li poyanam k’ub’k’uukeb’
ut li chi xjunil chik li poyanam, te’xyoob’ xb’aanunkil li aajel ru, re naq ink’a’
chik tnumtaaq li tiq ut tchaab’ilob’resi li wanko’k sa’ eb’ li hoonal a’in ut truuq
aj wi’ twaklisi xna’leb’il chan ru xk’osb’al ru li rahilal naxk’am chaq li xtiqwal li
ch’och’ li nataq’ chaq chi rix naq ak xtiqwo’k xbaan li saq’e.
Rox Raqal. Li kolok ib’ chi tuqtu ru. Li chaq’rab’ a’in ut li roq ruq’b’il
li chaq’rab’ a’in twanq chi sa’ li li aajel ru cho’q re xkolb’al li k’ulub’ej ut li
kolb’a ib’ chi tuqtu ru, sa’ xb’eeresinkil li xnimqal k’anjel ut li kok’ k’anjel
nab’aanuman sa’ li tenaital a’in.
Xka raqal. B’ar t-oksimanq. Li chaq’rab’ a’in a’an re chi xjunil sa’ li
xsutam li tenamital Watemaal, jo’kan utan naq tento tpaab’amanq xb’aaneb’ li
amaq’il tenamit, xmolamil li chaq’rab’, molam nake’ril rib’ xjunes ut li wankeb’
rilom rik’in li chaq’arab’ sa’ eb’ li teep junjunq.
XKAB’ TASAL
XCH’OLOB’ANKIL
Ro’ Raqal. Xch’olob’ankil. Re xtawb’al ru chi tz’aqal reeru li nayeeman sa’
li chaq’rab’ a’in, nach’olob’aman eb’ li na’leb’ a’in:
a) Xtawb’al xna’aj: A’an li xsik’b’al xyaalal sa’ li xk’ub’ulal li xwanjik li poyanam naxtaw choo’q xsumenkil li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ anaq wank
malaj toj moqon ut li naxkam chaq, eb’ a’in naxch’anab’ li rahilal malaj
naxk’e xkawilal li k’a’ ru us xb’aanunkil.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
7
7
b) Xtiqwal chi xjunil li ruuchich’och’: xtaqik li xtiqwal chi xjunil li ruuchich’och’
jo’ sa’ xk’ab’a’ xtamik xtiqwal li iq’ sa’ ch’och’ li nataqe’ aj wi’ sa’ iq’. A’in
yal jun re sa’ xyanq li majelal.
c) Xjalajik ru li ch’och’: xjalajik ru li ch’och’ xb’an xb’aan tz’aqal malaj yal
xmaril li xb’aanuhom li poyanam, li naxjal ru xwanjik li iq’ sa’ chi xjunil li
ruuchich’och’, ut nak’ukun chi xjalb’eech’inkil li tzaqal xwanjik li xkehal
malaj li xtiqwal li ch’och’ sa’ eb’ li xjuntaq’eetankil li hoonal junjunq.
d) Xjalb’al roksinkil li loq’laj ch’och’: Jun xjalajik roksinkil malaj xch’e’b’al li
ch’och’ sa’ xk’ab’a’ li poyanam, li Naru naxjal li ru li ch’och’ a’an.
e) Xchapb’al li sib’j: xk’eeb’al reetal li xq’olel li sib’j sa’ li iq’, sa’ xk’ab’a’
naab’al chi k’anjel, wan naq tzaqal sa’ xk’ab’a’ li xsutq’isinkil rib’ xkutankil li saq’e cho’q metz’ew, jo’kan aj wi’ li xtuub’ankil rib’ li sib’ sa’ eb’ li
k’iche’.
f) K’uulanb’il tiq. A’an ak re naq nak’ulman chi jo’kan naq li ch’och’ naxtz’ub’
xtiqwal li saq’e, li naru xtuqub’ankil li xtiqwal li ch’och’, re naq nake’ru chi
k’iik chi xjunil li wank chi ru li ch’och’.
g) Riq’ul k’uulanb’il tiq. Iq’ yal k’uulanb’il sa’ iq’, chalenaq yal chi jo’ka’an
malaj yiib’anb’il xb’aan li poyanam, li nake’xtz’ub’ li xtiqwal li saq’e
nak’utun chi ru li ch’och’, li iq’ ut chi ru li choql.
h) Yakok sib’j: A’an chi xjuni li k’anjel wanrilom rik’in li na’ajman ut li
naye’chi’iman ut li yakok rik’in li wank sa’ li sutam, re naq naru xb’aanunkil
li sumenb’il na’leb’ malaj teneb’anb’il na’elb’ malaj ta ut yal ajb’il na’leb’
chi rix xk’osb’al roksinkil li sib’j malaj jalan chik chi iq’ul naxk’uula xtiqwal
li iq’.
i)
Xkotzb’al: K’anjel naxkub’si xk’iiresinkil riq’ul k’uulanb’il tiq malaj
naxk’iiresi naq naab’al li sib’j chapb’ilaq
j)
Xk’anjelankil li sutam: Rusilal naxtaw li poyanam rik’in xsahilankil li sutam
ut li xch’uutal li sutam.
k) Xjalk’eb’al rib’ xkehal xtiqwal li ch’och’: a’an naraj naxye li xjalk’eeb’al
rib’ li xkehal xtiqwal li ch’och’ li ink’a’ jwal ch’olch’o ut li xkomon chik li
nab’sman, sa’ chi xjunil li xb’iisul li hoonal ut sa’ li na’aj junjunq li naxq’ax
ru junaq yal xch’inab’iisul li xb’isb’al junaq li xcha’al li sutam.
l)
Xjalk’eeb’ankil rib’ chi sa’: Toch’b’il ut b’aanunb’il xb’aan li sutam aj wi’ li
nak’ulman sa’ li xk’ub’ulal li xtiqwal xkeha li ch’och’.
m) Xjalk’eeb’ankil rib’ chi rix: Toch’b’il ut b’aanunb’il xb’aan li sutam aj wi’ li
nak’ulman chi sa’ li xk’ub’ulal li xtiqwal xkehal li ch’och’ antropògeno
8
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
8
n) Ch’intoch’: xk’utb’al xtusulal li wank toj b’ar nawulak xkawilal malaj
xq’unil chi xk’ulb’al chi xjunil li majelal nachal sa’ xjalajik li xtiqwal li
ch’och’, jo’ aj wi’ Xjalk’eb’al rib’ xkehal xtiqwal li ch’och’ ut li xtamik li
majelal, li xch’intoch’il nachal rik’in li rilom, li nimal ut li xk’ihal xjalk’eb’al
rib’ xkehal xtiqwal li ch’och’ li naru naxk’ul junaq li xtusulal li wanko’k, li
xq’unal ut li xkawilal re naq ttaw xna’aj.
XKAB’ CH´UUT
LI NA’LEB’ NARAQOK RIX.
Xwaq raqal. Xna’leb’il. Naxtz’aqob’resi ru eb’ li xna’leb’il ak tuqub’anb’il
ru sa’ li xnimal ruhil chaq’rab’ re li tenamital Watemaal ut sa’ eb’ li k’ehok ib’
sa’ aatin rik’in k’iila tenamit li sumenb’il ut xaqab’ab’il xb’aan li xtenamital
Watemaal chi rix li sutam, li nachal arin naxch’utum li xna’aleb’il chi rix li
chaq’rab’ a’in, li tnto te’xk’e sa’ ru chi xjunil li poyanam ut eb’ li molam naq
nake’xxaqab’ junaq li xk’anjeleb’ ut xb’aanunkil sa’ li xk’anjeleb’ make’xteneb’
sa’ xb’eeneb’.
a) Li xna’leb’il li ink’a’ xik sa’ aanil ut xk’eeb’al reetal rub’eetal. (in dubio, pro
natura) Xna’leb’il li na’uxman re rusilankil li sutam ut li loq’laj che’k’aam,
li naxteneb’ jun li k’a’uxl naq ma’us ta wi’ malaj ink’a’ ta wi’, mare wa
chik xjot’b’al li sutam malaj li k’a’ reeru li wan sa’ li sutam t-uxmanq, li
nak’ulub’aman xb’aanunkil tento naq tkol rix chi xjunil a’in.
b) Xk’eeb’al reetal rub’eetal: Aajel ru xk’eeb’al reetal rub’eetal re xk’ulb’al
chi ru, xromb’al chi ru malaj xk’osb’al chi ru li ch’a’ajkilal naxk’am chaq li
xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut xkotzb’al li xmajelal naxk’am chaq, naq joq’e
xiwxiw li majelal malaj maak’a’a chik xjalb’al ru li ch’a’ajkilal, ink’a’ raj
aajel ru roksinkil li na’leb’ a’in naq ink’a’ ch’olch’o ru li na’aleb’ tzilb’il rix
re naq toj t’ilmanq xb’aanunkil a’in.
c) “Ani natz’ajnink naxtoj ut naxk’e reeqaj”: Na’leb’ naxteneb’ naq ak xb’aanu
junaq li majelal, li ani xb’aanunk re teneb’anb’il sa’ xb’een xtojb’al malaj
xk’eeb’al reeqaj. li poyanam malaj li molam wank chi ru li chaq’rab’
naxtz’ajni ru li sutam teneb’anb’ilsa’ xb’een riiqankil li xtuminal re xtojb’al
malaj xk’eeb’al reeqaj, jo’ naraj li komonil wank.
d) “Xtz’aqalil ru”: Rilb’al naq naxk’ul rib’ rik’in li yeqhom b’aanuhom ut li komonil, jo’ aj wi’ rilb’al li xk’eebal sa’ aj chi xjunil , sa’ li xtusb’al ru k’anjel,
li k’iila k’anjel ut li k’a’ ru tb’aanumanq.
e) “xk’ulub’ li yehom b’aanuhom” xk’eeb’al reetal ut xkutunkil xb’anunkil li
k’aanaqil na’leb’ ut li xe’toonil na’leb’ re roksinkil ut xk’anjelankil li k’a’ ru
wank sa’ li sutam ut li us xb’aanunkil ut nak’enjelak re xtawb’al xna’aj, sa’
xk’ab’a’ li nak’ulmank sa’ xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut li xkotzb’al risinkil li
riq’ul li k’uulanb’il tiq.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
9
9
f) “Metz’ew re iiqank”: ink’a’ nume’k sa’ xb’een li naru naxkuy riiqankil li
xna’aj jun ch’uut chi yu’am.
g) “tz’aqonk”: xk’eeb’al chi tz’aqonk chi xjunileb’ li poyanam ut eb’ li molam, wanqeb’ sa’ ajl chi xjunil li tenamit sa’ li xk’uub’ankil ut xtusb’al ru
li k’anjel, k’iila k’anjel ut b’aanuhom sa’ li xna’leb’il li xjalajik xtiqwal li
ch’och’.
ROX CH’UUT
XKAWRESINKIL LI NARU XB’AANUNKIL LI TANAMITAL
XB’EEN TASAL
LI ROKSINKIL UT LI XJOLOMINKIL
xwuq raqal. Tz’ilok ix. chi xjunil eb’ li molam re li chaq’rab’ li nake’k’anjelak
chi rix xtzolb’al, xtz’ilb’al rix ut roksinkil q’esnal na’leb’ ut li k’iila k’anjelob’aal,
tk’uub’ ut roksi li xtusulal k’anjel, k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel,
b’aanuhom ut k’anjel re: xchaab’ilob’resinkil xk’anjelankil rix rilb’al li majelal
sa’ li sutam, rilb’al naq ink’a’ jwal ch’intochaq li sutam, xchaab’ilob’resinkil
k’aak ut xkotzb’al risinkil li riq’ul li k’uulanb’il tiq.
Li xnimqal ru tzoleb’aal re li tenamital ut eb’ li molam aj tz’ilol ix ak re nake’ril,
sa’ li xk’a’uxleb’ chi rix tenq’ank re xsik’b’al xyaalal li ch’a’ajkilal re li tanamital,
te’xkuutu rix tz’ilok ix chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut naru nake’tenq’aak
xb’aan li tenamital.
Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, li xnimal ru molam
aj jolominel tzolok ut li molam re tenamital chi rix li eb’ li tz’ilb’il na’leb’ ut li
k’anjelob’aal –CONCYT- te’xk’uub’ xb’ehil tz’ilok ix chi rix li xjalajik li xtiqwal
li ch’och’.
Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam tk’e xkawilal li
Naru xb’aanunkil li xmolamil re li tz’ilok ix, li xb’isb’al ut xk’eeb’al reetal li riq’ul
k’uulanb’il tiq ut wank chik xkomon li na’leb’ wank rilom chi rix xjalajil li xtiqwal
li ch’och’, jo’kan aj wi’ tento tril li riq’ul k’uulanb’il tiq ut li xna’aj li najalok ru
li xtiqwal li ch’och’.
Xwaqxaq raqal. Rik’in xyoob’ankil ut li rilom li molam re li
tenamital chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’. Nayoon’amank rik’in li
chaq’rab’ a’in, li molam re li xjalajik li xtiqwal li ch’och’, naxjolomi li awab’ej
re li tenamital, jo’ molam aj xaqab’anel na’aleb’ rik’n xtz’aqonikeb’ li xmolamil
chaq’rab’ ut li molam nake’ril rib’ k’uub’anb’il rik’ineb’ li junjunq chi molam,
chi jo’ka’in:
10
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
0
a) Li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam;
b) Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li
tzakahem;
c) Xnimal ruhil molam kaxlan metz’ew ut li xb’ihomal li ch’och’;
d) Xnimal ruhil molam re k’iila b’e, yiib’ank b’e ut ochochnaal;
e) Laj jolominel k’amol xb’ehil k’anjel sa’ li tenamital chi rix xk’osb’al ru li
rahilal, CONRED;
f) Jun ruuchileb’ li xmolamileb’ aj ralch’och’.
g) jun ruuchileb’ li xmolamileb’ aj k’anjel chi rix ch’och’
h) Jun ruuchileb’ re li ch’uut xmolameb’ aj k’ay’, aj yiib’aneb’ k’a’ reeru ut
aj ch’e’ol tumineb’;
i)
Jun ruuchileb’ xolam aj yiib’aneb’ k’a’ reeru;
j)
Jun ruuchileb’ aj awinel ut aj k’iiresinel:
k) jun ruuchileb’ xmolamil aj poopol sa’ li tenamital, ANAM;
l)
Jun ruuchileb’ xmolamil eb’ xb’eenil tenamit ut eb’ aj jolomil tenamit aj
ralch’och’, AGAAI;
m) jun chuuchileb’ li k’iila ch’uut sa’ li tenamital re eb’ li ch’uut nake’ril rib’
xjunes re rilb’al li k’a’ reeru re li sutam ut aj wi’ li sutam, ASOREMA, li
k’ulb’il xb’aan li ch’uut sa’ li tenamital re rilb’al xjalajik xtiqwal li ch’och’.
n) Jun ruuchil li xnimal ruhil tzoleb’aal re Watemaal;
o) Jun ruuchileb’ li xnimal ruhil tzoleb’aaleb’ sa’ li tenamital.
Li xk’anjel li xmolam aj jolominel a’in wank sa’ xyanq li xxaqab’ankil li na’leb’,
li xk’aak’alenkil li b’aanuhom ut li xsik’b’al xyaalalil li ch’a’ajkilal, re xk’eeb’al
reetal li b’aanuhom natikla sa’ xk’ab’a’ roksinkil li chaq’rab’ a’in, wank aj wi’
sa’ ajl li xna’leb’il li tenamital chi rix li xjalajik li xtiqwal li ch’och’, li xtuninal li
xjalajik xtiqwal li ch’och’, li xk’iila b’ehil ut li xtuslaleb’ k’anjel ut K’iila k’anjel
re b’aanuhom re k’osok (xk’osb’aleb’ li insink) ut li xk’aak sa’ nimqal ru xjalajik
li xtiqwal li ch’och’.
Tb’aanu xk’anjel jo’ aj tz’iib’ re li molam, li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam
ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, MARN, rik’in xtenq li xmolam aj tusul k’anjel
aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal –SEGEPLAN-, a’aneb’
te’xkanab’ ut te’xk’¡e chi k’anjelak li molam re li tenamital.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
11
!
Eb’ li komon nake’tz’aqonk arin naru nake’xsik’ ruuchil jo’ naxye li xchaq’rab’il
li naxtaqla li xmolam malaj laj jolominel.
Xb’ele raqal. Xk’ubulal sa’ li tenamital li resilal li xjalajik li xtiqwal
li ch’och’. Cho’q re roksinkil li chaq’rab’ a’in nayoob’aman li Xk’ubulal sa’ li
tenamital li resilal li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ li wank chi rub’el roq ruq’b’il Li
xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam.
Re roksinkil li nayeeman sa’ li raqal a’in, chi xjunil li molam re li chaq’rab’ ut
li nake’ril rib’ xjunes tento te’xk’e li esilal chi rix tz’aqal li xjalajik li xtiqwal li
ch’och’, jo’ tz’aqal chi rix li risinkil ut xk’osb’al li tiqwal iq’ li naxk’e li k’uulanb’il
tiq, li naxk’am chaq ch’a’ajkilal ut li k’aayk sa’ li jalaak xtiqwal li ch’och’ li
naxpatz’ li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam,
li aajel ru cho’q reheb’ laj k’ehol esil re li tenamital li teneb’anb’il sa’ xb’een li
tenamital.
Xlaje raqal. Xtusb’al ut xk’eeb’a xhoonalil li roksinkil xtuminal
li awab’ejilal. Eb’ li molam re li waklisink sa’ tenamit ut sa’ k’aleb’aal,
sa’ xxaqb’ankil li xna’leb’il, stusb’al k’anjel, k’iila k’anjel ut K’uub’anb’il k’iila
k’anjel re wakliik, truuq te’roksi jo’ naxye sa’ li raqal na’leb’ natiqok re a’in, li
xjalb’enkil rib’ li xtiqwal li ch’och’.
Cho’q re li na’leb’ a’in li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom
re li awab’ejilal –DEGEPLAN- Xk’eeb’al chi sa’ li xjalk’eeb’ankil rib’ li xtiqwal
li ch’och’ tjolomi k’anjelak chi rix li xtusb’al ut xtusb’al ru li roksinkil li xtuminal
li tenamit sa’ li junjunq chi ch’uut, re li chaq’rab’ ut sa’ li xtam li tenamit,
rilb’al naq sa’ li chi xjunil li molam re li chaq’rab’ sa’ li xk’ub’ulal li xna’leb’il
li xk’anejeleb’, stuslal k’anjel, k’iila k’anjel, xk’ub’lal k’iila k’anjel li ttenq’anq
rik’in li naxjayali li chaq’rab’ a’in.
li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal
–DEGEPLAN- teneb’anb’il sa’ xb’een naq tk’e xna’aj eb’ li tusub’anb’il k’anjel
a’in sa’ li xk’ubulal tenamital re li roksinkil xtuminal li chaq’rab’.
Li xmolam aj tusul k’anjel aj k’ehol hoonal re li b’aanuhom re li awab’ejilal ut
li xnimal ru molam aj ilol tumin re li chaq’rab’ aajel ru naq tk’e xtuminal reheb’
li xmolam re li awab’ejial li nake’xxaqab’ xstusulal li xk’anjel, xk’iila k’anjel ut
li xtusulal k’iila k’anjel jo’ naxye li raqal a’in.
Xjunlajuhil raqal. Xtusulal li b’aanuhom sa’ li tenamital de k’aayk
ut xkotzb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Molam re li tenamital chi rix
xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut xmolam aj tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom li
awab’ejilal –SEGEPLAN-, te’xyiib’ sa’ kiib’al jun stuslal k’anjel chi rix li xjalajik
12
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
C
xtiqwal li ch’och’, li naru xtuqub’ankil ru naq eb’ laj yehol esil sa’ li tenamital,
nake’xye xjalajik li xtiqwal malaj xkehal li ch’och’.
Xkab’lajuhil raqal. Xtusub’ankil li teep re k’aayk ut xk’osb’al li
xjalajik xtiqwal li ch’och’. Li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li
ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, Li xnimal ruhil molam aj ilonel
sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam li xmolam aj tusul hoonal k’anjel re
li xb’aanuhom li awab’ejilal –SEGEPLAN-, te’xk’e li xtenq’ naq eb’ li poopol
nake’raj re xtusb’al ru li sutameb’, re li xtaaqi li chaq’rab’ a’in.
eb’ li poopol ut eb’ li molam re li wakliik sa’ tenamit ut sa’ k’aleb’aal, jo’
chan ru li xk’anjeleb’, re te’ril li xtusb’aleb’ ru li xsutam re k’aayk ut xk’osb’al
li xjalajik xtiqwal li ch’och’, te’xk’e sa’ ruheb’ li nake’xye eb’ laj yehol esil sa’
li tenamital ut li xcharuhileb’ li xch’och’el, li komonil, li xtuminal ut li xyehom
xb’aanuhom sa’ li xsutam na’ajeb’.
XKA CH’UUT
CHI RIX LI K’AAYK
LI NAXK’AM CHAQ SA’ LI XJALAJIK XTIQEWAL LI CH’OCH’.
Roxlajuhil raqal. Chi rix li xsik’b’al xyaalal li k’a’ reeru nachalk
sa’ xjalajik xkawil xkehal malaj xtiqwal li ch’och’. eb’ li molam re
chaq’rab’ li ani nake’t’ane’ sa’ xb’een te’xk’e chi k’anjelak eb’ li xtuslal k’anjel
ut li k’iila k’anjel chi rix xsik’b’al xyaalal li majelal nachalk li k’uub’anb’il a’yaal
naxye li wank re ut li xwanjik li tenamital, li na’uxk sa’ li kok’na’ajej toj chalen
sa’ chi xjunil li tenamital, naru xk’ub’ulal rub’eetaankil li ch’a’ajkilal ut xk’eeb’al
aj wi’ li tenq’ aajel ru sa’ li hoonal aajel ru, jo’ chan ru naxtuqub’ ru li xnimal
ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam ut rik’in xtenq’ li
molam aj jolominel k’amol xb’ehil k’anjel sa’ li tenamital chi rix xk’osb’al ru li
rahilal, -CONREDKaalaju raqal. Li nak’amolb’e re xk’osb’al li ch’intoch’. Li xnimal
ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, MARN, li molam
aj jolominel k’amol xb’ehil k’anjel sa’ li tenamital chi rix xk’osb’al ru li rahilal,
-CONRED- ut li molam aj k’ehol na’leb’ sa’ li tenamital chi rix eb’ li hiik’, li k’u,
li nak’ulmank sa’ li iq’ ut li nak’ulman rik’in li ha’. –INSIVUMEH- te’xyiib’ li hu
nak’amok b’e re xb’ehil li xsik’b’al xyaalal rub’elankil li ch’a’ajkilal, li xk’osb’al
rub’eetal li ch’a’ajkilal, xchaab’ilob’resinkil li xkawilal li k’aayk.
O’lajuhil raqal. Xtusulal xb’ehil k’anjel reheb’ li molam chi
rix xk’osb’al ru li ch’a’ajkilal rub’eetal, k’aayk ut xk’osb’al ru
li xjalajik xtiqwal li ch’och’. Jo’ naxye li xtusulal ru li b’anuhom re li
tenamital chi rix li k’aayk ut xk’osb’al li xjalajik xtiqwal li ch’och’, eb’ li molam
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
13
#
re li chaq’rab’, li ak reheb’ xb’aanunkil, tento naq wanqeb’ li xtusulal xb’ehil li
xk’anjel ak re wi’ li molam, li t-ilmanq ut t-ak’ob’resimanq rajlal. Li xnimal ruhil
molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, MARN, li xmolam aj
tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom li awab’ejilal –SEGEPLAN-, ut li xnimal
ruhil molam aj b’eeresinel tumin re li chaq’rab’ –MINFIN- Naru nake’xtenq’a
li xyiib’ankil li xtuslal k’anjel a’in.
Li aajel ru a’an naq tyiib’amanq xb’ehil xtusulaleb’ k’anjel ut re rajlal hab’, jo’
tz’aqal sa’ eb’ li molam a’in, a’yaal naxye tz’aqal li xna’leb’il.
a. Xkawilal poyanam. Li xnimal ruhil molam re kawilal re tenamital ut
tenq’ank re amaq’ tenamit ut li molam re Watemaal chi rix sahil wank re
amaq’ tenamit tento naq te’xk’e sa’ ajl li xhalajik li xtiqwal li ch’och’ sa’ eb’
li xtusulal li xk’ajel re xchaab’ilob’resinkil li rub’eetalinkil ut xk’osb’aleb’
xk’ihal li yajel nake’xnumsi li kok’ suq ut eb’ li kok’ sip, li naru nanumta
sa’ xk’ab’a’ xjalajik li xtiqwal li ch’och’, rilb’al uyta: li xyajel li musiq’ob’aal
jwal ra, rahil sa’, ut li rilb’al tz’aqal li yib’ aj yajel nakexk’e eb’ li mitz aj
xul nakewank sa’ li ha’ malaj sa’ li na’ajej ke, ut eb’ aj wi’ li yib’ aj yajel li
nake’xnumsi li kok’ suq jo’ li xkomon li raxkehob’, yib’ aj yajel reheb’ li tiq
ut wank chik xkomon, xk’eeb’al sa’ ajl li ak’ k’anjelob’aal ut li xnawomeb’
li xe’toonal ut li k’aanaqil na’leb’.
b. Li tiqwal na’ajej chi re palaw. Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru
wank sa’ li sutam –MARN-, li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil
li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, li xnimal ruhil molam
aj kolol re li tenamital ut li molam sa’ li tenamital re li na’ajej kolb’il
rix –CONAP- Te’xk’e reetal ut te’roksi xtuslal k’iilak’anjel, K’uub’anb’il
k’iila k’anjel ut b’aanuhom sa’ li tenamital re rubeetalinkil ut xk’osb’al li
xch’intoch’al li xmolam sutam sa’ li tiqwal re palaw, xyalb’al tz’aql qe chi
k’anjelak re xkub’sinkil xmetz’ew li ch’intoch’il sutan ut li xjalajik xtiqwal li
ch’och’ cho’q reheb’ li amaqtenamit toq’ob’eb’ ru ut li wankeb’ chi ru li
rahilal.
c. Xk’anjelankil li ch’och’, xk’anjelakil li wakax ut li xwanjik li tzakahemq.
Li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li
tzakahem –MAGA-, jo’ aj wi’ li molam re li awab’ejilal xwanjik li tzakahemq ut li nak’ehok kawilal –SESAN- Te’xxaqab’ xtuslal k’anjel re naq li
xch’uutaleb’ aj k’anjel ch’och’ ut eb’ xul aj watemaal te’xk’aaytasi rib’eb’
sa’ li naxk’am chaq xjalajik xtiqwal li ch’och’ naq na’ilmank li chan ru li
na’ajejeb’ ut li naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’.
Li MAGA ut li SESAN te’xk’e chi uub’ej eb’ li b’aanuhom li wank rilom rik’in
xpuktasinkil li tzakahemq, jo’ tz’aqal cho’q re li roksinkil malaj tzakankil ut li re
kole’k sa’ li na’ajej b’ar aajel ru.
14
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
$
a. Eb’ li loq’laj che’kaham, xna’aj jun ch’uut chi yu’am ut na’ajej kolb’il rix. Li
molam aj kolol k’iche’ –INAB-, li molam sa’ li tenamital re li na’ajej kolb’il
rix –CONAP-, li xk’ub’ulal sa’ li tenamital rub’elankil rilb’al li k’atok sa’
eb’ li k’iche’ –SIPECIF-, Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank
sa’ li sutam –MARN-, li reheb’ xb’aanunkil, te’xb’eeresi xtuslal k’anjel sa’
li xstameb’, sa’ li teepal ut sa’ li tenamital re rilb’al rub’eetal ut xkamsinkil
li k’atok sa’ eb’ li k’iche’, roksinkil chi tz’aqal reeru li xtusulal ru li k’a’
reeru re li xtusulal ru sa’ li tenamital chi rix li na’ajej kolb’I rix –SIGAP-, Li
xsuutal eb’ li k’iche’ ut li xna’aj jun ch’uut chi yu’am reheb’ li che’k’ahaam
re k’iiresinkil li metz’ew re tkuy li xjalk’eeb’ankil rib’ ut li xjalajik li xtiqwal li
ch’och’ ut xkawresinkil li xwanjik rilb’al xk’iijikeb’ li sutam ut eb’ li sahilal
re li sutam.
b. Kab’lank na’ajej. Xnimal ruhil molam re k’iila b’e, yiib’ank b’e ut ochochnaal, ut eb’ li molam re li chaq’rab’ li wankeb’ rilom arin ut eb’ li poopol,
tento te’xchap xjunqtaq’eetil li k’uub’ank ut kab’lank na’ajej wank ru
ch’och’el li tk’e sa’ ajl li xjalk’eeb’ankil rib’ ut li xjalajik li xtiqwal li ch’och’
jo’ chan ru nak’utun li junqteep sa’ li xnimla sutam li tenamital.
Xwaqlajuhil raqal. xk’anjelajil li awk ak re wi’ tk’aaq sa li
xjalajik xtiqwal li ch’och’. Eb’ li poyanam xjuneseb’ malaj wankeb’ chi
ru chaq’rab’, re chaq’ram malaj nake’ril rib’ xjunes sa li tenamital a’in, sa’ li
xk’anjelankil li nake’xb’aanu ut xyiib’ankil k’a’ reeru nak’anjelak, tento te’xk’e
chi ru li ch’a’ajkilal nachal ut li xjalajik li xtiqwal li ch’och’ jo’ aj wi’ chan ru
xkehal malaj xtiwqal li jalanjalanq chi teep, jo’ aj wi’ rilb’al li chaab’il nawom
chi rix li k’aaynaqil b’aanuhom ut li xnawomeb’ li xe’tonoonal, roksinkil chi
chaab’il li chaab’il k’anjelob’al, li k’alek ut li xraab’al li sutam ut rik’in rilb’al li
jo’ chan ru li xche’k’aamal ut li xyu’am eb’a a’in sa’ li tenamital a’in.
Jo’kan aj wi’, te’roksi ak’ b’aanuhom, wank aran li nachal chaq sa’ li junxil
nawom ut xe’toonil nawom, li nab’aanunk re naq us na’elk ru li loq’laj awinq
ut ink’a’ nanat’e’ xb’aan li naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’ ut li truuq
aj wi’ chi b’aanunk re naq tz’aqal yaal naq wanq li xtzakahemqeb’ li amaq’
tenamit, sa’ li tenamital a’in ut li tk’os aj wi’ xpo’b’al ru li loq’laj ch’och’.
Wuqlajuhil raqal. Xkolb’al ru li loq’laj ch’och’. Li Xnimal ruhil molam
aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’, li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, li xnimal
ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam –MARN-, te’xxaqab’ xna’leb’il
ut xtusulal k’iila k’anjel re naq ink’a’ tk’ulmanq li majelo’k, xchaab’ilob’resinkil
b’an li ru li ch’och’ ut yeeb’al chan ru us t-oksimanq li ch’och’ re naq us t-elq
li awimq.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
15
%
RO’ CH’UT
CHI RIX XK’OSB’AL RISINKIL LI XTIQWAL LI RIQ’UL K’UULANB’IL TIQ
XB´EEN TASAL
XYIIB’ANKIL EB’ LI TIQWAL IQ’.
Waqxaqlaju raqal. Xtuslal k’anjel sa’ li tenamital chi rix li xmetz’ew xaml.
Xnimal ruhil molam kaxlan metz’ew ut li xb’ihomal li ch’och’ –MEM-, rik’in
xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’
li sutam –MARN-, ut rik’in li xmolam aj tusul hoonal k’anjel re li xb’aanuhom
li awab’ejilal –SEGEPLAN-, tk’uub’ li xtusulal re li tenamital re li xmetz’ew li
xaml re k’anjelak malaj xyiib’ankil k’a’ reeru ut re aj wi’ roksinkil yal re saqenk,
naq na’oksimank li k’a’ reeru re li sutam li naru xtawb’al reeqaj, li xkuutunkil
roksinkil k’anjelob’aal ink’a’ jwal nasachok ut naroksi ink’a’ k’i kaxlan xaml ut
ink’a’ jwal narisi sib malaj li riq’ul k’uulanb’il tiq.
Belelajuhil raqal. Xk’eeb’al reeqaj li na’isiman. Naq li xk’ihal li riq’ul
k’uulanb’il tiq na’isiman chaq rik’in li xk’atb’al kaxlan metz’ew li natawman sa’
li ch’och’ ut maak’a’ chik reeqaj malaj ink’a’ chik naru xyiib’ankil reeqaj, chi ru
li nayiib’aman wi’ raj rik’in li kaxlan metz’ew maawa’ li maank’a’ xyu’am, tento
tk’eemanq reeqaj sa’ xk’ab’a’ xb’aanunkil k’uub’anb’il k’iila k’anjel ut eb’ li
k’anjel li tk’os maj ttz’ub’ li na’isiman.
Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam tento k’anjela junaq
xstuslal k’iila k’anjel re k’ehok kawil ch’oolej li ttoch’oq ch’oolej re xb’aanunkil
yal junes ib’ re xk’osb’al malaj xtz’ub’al risinkil li riq’ul k’uulanb’il tiq.
Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam tyiib’ li xchaq’rab’il
cho’q re a’in.
Junmayil raqal. Xk’osb’al li na’isiman rik’in xjalb’al roksinkil li
ch’och’. Li molam aj kolol k’iche’ –INAB-, li molam sa’ li tenamital re li na’ajej
kolb’il rix –CONAP-, li Xnimal ruhil molam aj ilonel xk’anjelankil li ch’och’,
li wakaxib’k ut li tzakahem –MAGA-, rik’in xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin rik’in
xk’amb’aleb’ rib’ sa’ aatin li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank
sa’ li sutam –MARN-, te’xtuqub’ ru ut te’xk’uub’ ru jo’ naxye li naxjayali ut li
xloq’al li chaq’rab’ a’in, eb’ li xna’leb’il, li xk’iilab’ehil, li xtusb’il k’anjeleb’
ut li xk’uub’anb’il k’anjeleb’ re xwaklisinkil ut roksinkil chi tz’aqal reeru ut aj
wi’ li xsk’inkil li xkomon re xtamb’al li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, jo’ aj
wi’ li xpuktasinkil resil li xk’anjelankil li chaab’il wank li naxk’os ru sisinkil li
riq’ul k’uulanb’il tiq ut li xkolb’al rix li xna’aj jun ch’uut chi yu’am re li loq’laj
ch’ek’aham.
16
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
&
Jun xka’k’aalil. Li b’eeleb’aal ch’iich’ re li anaq’ tenamit ut li
ak reheb’ li poyaman junjunq ut li xjunajinkileb’ sa’ li Xkotzb’al
Riq’ul k’uulanb’il tiq. Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank
sa’ li sutam –MARN-, roxb’een li xnimal ruhil molam re k’iila b’e, yiib’ank
b’e ut ochochnaal, te’xxaqb’ li chaq’rab’il li risinkil li riq’ul k’uulanb’il tiq
nake’xke’ li b’eeleb’aal ch’iich’ re amaq’ tenamit ut li ak re wi’ li junjunq,
chi ru kaayib’ xka’k’aal po. Li xnimal ruhil molam aj b’eeresinel tumin re li
chaq’rab’ –MINFIN- ut li molam na’ilok re li xmolb’al li toj cho’q re li chaq’rab’
–SAT- te’xye junaq xchaq’rab’il re te’xxaqab’ jun xtusulal k’anjel re xk’eeb’al
junaq maatan chi tuminal ut xtenq’ankil rik’in tumin sa’ roksinkil li saq ruhil iq’
xb’aaneb’ li b’eeleb’aal ch’iich’ re amaq’ tenamit ut li ak re wi’ li junjunq.
XKAB’ TASAL.
XK’AYINKILEB’ II SIB’J
Kiib’ xka’k’aal raqal. K’uub’anb’il k’iila k’anjel re k’ayink eb’ li
sib’j. Eb’ li B’aanuhom ut li K’uub’anb’il k’iila k’anjel chir xhuch’ xhuhil li tojok
chi rix reek’asinkil malaj xk’osb’al risinkil riq’ul k’uulanb’il tiq, naru nake’ok
sa’ li k’ayiil chi ach’ab’anb’il ut li wank xch’aq’rab’il rix re li sib’j, jo’ aj wi’ li
sik’b’il xyaalal sa’ kiib’al ut sa’ naab’alil re xq’ajkamunkil ut tojok sa’ xk’ab’a’
li k’anjel chi rix li sutam.
Li k’ulub’ej chi rix, li eechanink re ut li k’ehok ib’ sa’ aatin chi rix li junjunq
chi xkub’sinkil li isink sib’j malaj jalan chik chi tiqwal iq’ li naxk’am chaq li
k’uulanb’il tiq, jo’ aj wi’ li juch’b’il hu twanq ka’ aj wi’ cho’q reheb’ laj eechal re
li tusb’il ru k’iila k’anjel na’uxman jo’ naxye li jun raqal na’leb’ wanq rub’eetal,
re naq truuq xb’aanunkil eb’ a’an, tento naq te’xtz’iib’a rib’ sa’ li ak re aj wi’
a’in li naxyoob’ li xnimal ruhil molam aj ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’
li sutam.
Naru cho’ aj eechal reheb’ li tusb’il k’iila k’anejel li poyanam yal xjuneseb’
malaj molam chi ru chaq’rab’ ut li tenamital, wi’ a’aneb’ aj eechal reheb’
malaj wank sa’ xk’ab’a’eb’ chi ru li chaq’rab’ eb’ li ch’och’ malaj li k’a’ chik
chi eechejil b’ar na’uxman li tustuukil k’iila k’anjel.
chi ru ka’ aj wi’ waqxaqlaju po, chalen naq ak x’ok chi b’eek li chaq’rab’ a’in,
li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, naq tk’e sa’ ajl li
yehom xb’aan li molam re li tenamital chi rix xjalajik xtiqwal li ch’och’ yoob’anb’il
xb’aan li chaq’rab’ a’in, tento trisi li xchaq’rab’il aajel ru re xyoob’ankil ut
xk’eeb’al chi k’anjelak li na’ajel b’ar naxokman xk’ab’a’eb’ li tustuukil k’iila
k’anjel re jalok malak k’osok risinkil riq’ul k’uulanb’il tiq, re xb’eeresinkil li
resil, xye’echinkil, xxokb’al xk’ab’a’, xyalb’al rix, rilinkil chaq ut xk’eeb’al reetal
li tustuukil k’iila k’anjel.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
17
/
XWAQ CH’UUT
Q’UNTASINK CH’OOLEJ UT XTZ’AQONIL AMAQ’ TENAMIT.
Oxib’ xka’k’aalil raqal. Tzolok, xyeeb’al resil ut toch’ok ch’oolej
re amaq’ tenamit. Chi xjunileb’ li molam re li chaq’rab’, li teneb’anb’il
sa’ xb’eeneb’, te’xkuutu ut te’xb’aanu sa’ chi xjunil li tenamital, teepal ut sa’
kok’ na’ajej, b’aanuhom chi rix xb’ehileb’ li xpuktasinkil, xtoch’b’al xch’ool li
amaq’ tenamit, okenk chi anchal ch’oolej, toch’ok ch’oolej ut tzolok chi rix li
naxk’am chaq li xjalajik xtiqwal li ch’och’, li nak’amok sa’ li okenk chi anchal
ch’oolej ut k’anjelk xb’aaneb’ li amaq’ tenamit sa’ li jalanjalanq chi na’leb’il,
naq wank sa’ junaq li hoonal chi maak’a’ chik xjalb’al naq nachal li rahilal
cho’q re li xjunxaaqalil, xkawilal li xsik’b’al ru li k’anjel, li kawilal, li sahil eechej
ut li wakliik.
XWUQ CH’UUT
XTUMINAL
Kaahib’ xka’k’aalil raqal. Xtuminal re li tenamital re li xjalajik
xtiqwal li ch’och’. Nayoob’aman li Xtuminal re li Tenamital re Xjalajik li Xtiqwal
li Ch’och’ (FONCC), a’in wanq rik’in li Xnimal Ruhil Molam aj Ilonel Sutam ut li
R’a’ Reeru Wank sa’ li Sutam, li naxjayali a’an li xk’eeb’al xtuminal eb’li tusb’il
k’anjel, tusb’il k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel chi rix xk’anjelankil
rix rilb’al li majelal sa’ li sutam, xk’osb’al ru li ch’intoch’, li k’aayk sa’ minb’il,
jo’ aj wi’ xchaab’ilob’resinkil xmetz’ew li tenamital chi ru li xjalajik li xtiqwal li
ch’och’, li tojok chi rix xk’anjelankil li sutam, rik’in rilb’al li sib’j, xyiib’ankil ut
xkolb’al rix li ha’, xkolb’al rix xna’aj jun ch’uut chi yu’am, ch’ina’usal na’ajej ut
wankeb’ chik xkomon.
Li tuminal a’in ink’a’ naru roksinkil sa’ jalan chik k’anjel jo’ li ak yeeb’il sa’ li
chaq’rab’ a’in.
Sa’ li xb’een xhab’il naq naxaqab’aman li chaq’rab’ a’in, li Awab’ejilal txaqab’
chi tz’aqal reeru li xwanjik ut b’ar chalq chaq li xsachomq xtuminal, ut jo’kan
aj wi’ chan ru naq tk’anjelaq ut li k’a’ ru aajel ru naq naru xk’eeb’al ib’ cho’q
roq ruq’b’il li molam a’in. Li Xnimal Ruhil Ilonel Sutam ut li K’a’ Reeru Wank sa’
li Sutam tk’uub’ ru ut tk’e chi k’anjelak jun xhuhil li xch’olob’ankil li xk’anjel jo’
re k’amok b’e re xyiib’ankil eb’ li k’uub’anb’il k’anejl nayiib’aman.
Xcha’aleb’ laj k’ehol tumin li xtuminaleb’ a’in:
a) Li tumin na’ok chaq jo’ aj eechal re malaj li k’a’ ru wank xtz’aq li nak’ulmank
sa’ xk’ab’a’ xk’osb’al ut k’aayk sa’ li xjalajik li xtiqwal li ch’och’.
18
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
(
b) Li xtojb’al jo’ jun maatan re li risinkil riq’ul k’uulanb’il tiq li naxpatz’ li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, jo’ li xchaq’rab’il
sa’ li roksinkil li chaq’rab’ a’in tk’uub’amanq.
c) Li xtuminal napatz’man chaq rik’in xjalb’al ru cho’q k’aayk ut xk’osb’al li
xjalajik xtiqwal li ch’och’.
d) Li xtuminal nachal chaq rik’ineb’ xtenq li molam sa’ li tenamital ut li najtil
tenamit, li Naru xk’ulb’al malaj ink’a’, rik’in tumin malaj yal maatan li
nachalk rik’in xb’aanunkil li najayaliman cho’q re xtuminal li tenamital
sa’ xjalajik li xtiqwal li ch’och’
e) Jun tenq’ li txaqab’amanq sa’ li xtuminal li nasachman ut li nak’ulman re
li tenamital re li rajlal hab’ ut a’in ink’a’ naru xnumsinkil re ralan chik.
f) Wankeb’ chik xkomon li tenq’ ink’a’ ch’olob’anb’il ru sa’ li raqal a’in ut li
ink’a’ naxq’et rix li chaq’rab’ re Watemaal, jo’kan aj wi’ li naxye li xnimal
ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, rochb’eeneb’ li molam
wank rilomeb’ chi rix a’in.
g) li xb’een ch’ol ut li roxch’ol li raqal a’in tento te’xsume ka’ aj wi’ eb’
li k’ub’k’uukil k’anjel re li tenamital Watemaal ut tento naq tz`alaq
xnawb`al naq tiik ink`a` tk`ulmanq yalaq k`a` ruheb` k`uub`anb`il
k`anjel re molam naril rib´.
Li molaj aj jolominel re li tenamital yoob´anb´il xb´aan li chaq´rab´ a´in,
ttuqub´ ru chakaq ru li xtuminal, li xk´ub´ub´ulal ru li xjolominkil, jo´aj wi´
b´ar tz´aqal tchaql li xtuminal, li chankatq ru tb´eeres rib´ ut li k´a´ ru aajel
ru re naq Naru ok chi tz´aqonk jo´ aj tz´aqonel re li usilal a´in. xnimal ruhil
ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank sa’ li sutam, jo´ xtz´aqob´l aj tz´iib´ sa´ li aj
jolominel re li tenamital, tril naq tb´aanumanq a´in chi tikto li chan ru truuq, li
xk´uub´ankil nunq xchaq´rab´il li tento txaqab´ li molam aj wi´ a´in.
oob´ xka´k´aal raqal. li nake´tz´aqon sa´ li xtuminal li tenamital
chi rix li xjalajik li xtiqwal li ch´och´. Eb´ li nake´tz´aqon sa´ li xtuminal
li tenamital chi rix li xjalajik li xtiqwal li ch´och´ a´aneb´ laj eechal reheb´ li
k´uub´anb´il k´anjel re li tenamital li wakeb´ re xb´aanunukil li naxjayali li
molam a´in tu li chaq´rab´ a´in ut te´xb´aanu li chaq´rab´ ak re aj wi´.
Te´k´eemanq xna´ajeb´ eb’ li tusb’il k’anjel, tusb’il k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il
k’iila k’anjel chi rix xk’anjelankil rix rilb’al li majelal sa’ li sutam, xk’osb’al
ru li chj’intoch’, li k’aayk sa’ minb’il, cho´q reheb´ a´in t-oksimanq wi´ jwal
maak´a´ a´a li kaahib´ xka´k´aal sa´ li ok´aal re chi xjunil li xtuminal ak re
aj wi´.
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi
ru li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
Re heb´li tusb’il k’anjel, tusb’il k’iila k’anjel ut k’uub’anb’il k’iila k’anjel chi
rix xk’anjelankil rix rilb’al li majelal sa´ minbíl, tk´eemanq sa´ ajl chi tikto li
naxk´ulub´a xyalb´al xq´e chi risinkil li roksinkil li ch´och´ ut li xt´anb´al li
k´iila che´.
Li tunim nachal chaq sa´ xk´ub´ulal li q´ajkamunk, t-oksimanq chi xjunil re
xk´osb´al li risinkil li k´uulanb´il tiq.
XWAQXAQ CH´UUT
YEHOM SA´ XRAQIK
UT NARU XJALB´AL
waqib´ xka´k´aalil. li xwanjik li xtuminal. Chi xjunil eb´ li molam re
chaq´rab´ li wankeb´ rilom rik´in li naxye li chaq´rab´ a´in tnto naq te´k´e
sa´ li xsachomqeb´ li xtuminal aajel ru re xtawb´al a´in.
Wuqub´ xka´k´aal raqal. Li xnimal ruhil ilonel sutam ut li k’a’ reeru wank
sa’ li sutam, teneb´anb´il sa´ xb´een xk´eeb´al eb´ li chaq´rab´ , xyiib´ankil
ut xtusb´al ru k´anjel ut k´iila k´anjel ut li aajel chik ru re xb´aanunukil ut
rilb´al naq t-oksimanq chi tuqtu ru li chaq´rab´ a´in chi ru jun hoonal ink´a´
tnume´q li jun jab´ chalen naq t-ok chi k´anjelak li chaq´rab´ a´in.
Waqxaqib´ xka´k´aalil. Xhoonalil. Li chaq´rab´ a´in t-ok chi b´eek
xhoonalil chalen chi rix waqxaqib´aq kutank risinkil li resilal sa´ li huhil esil re
xyi ab´yayaal. (C.A.).
XQ´AXTASINKIL SA´ LI XJOLOMIL AWAB´EJILAL RE XTÍLB´AL,
XXAQAB´ANKIL UT XK´EEB´AL RESIL.
K´EEB´IL SA´ ROCHOCHIL LI XMOLAMIL YIIB´OB´AAL CHAQ´RAB´, SA´ LI
NIMLA TENAMIT WATEMAAL, SA´ LI OOB´ XB´E LI PO SEPTIEMBRE RE LI
HAB´ OXLAJU XWAQ OQ´OB´.
PEDRO MAUDI MENÈNDEZ
XB´EENIL
MANUEL DE JESUS BARQUIN DURAN
AJ TZ´IIB´
MARIO ALEJANDRO ESTRADA RUANO
AL ILOL TUMIN
NIMLA ROCHOCHIL TENAMITAL: Watemaal, oxib´xka´k´aal re septiembre
re li hab´ oxlaju xwaq oq´ob´.
19
)
20
1
=
Chaq'rab're chi Xjunil li Natuqub'ank li Xk´osb´al li Xch'intoch´il li Ch'a'ajkilal, li K'aayk sa' Minb´il chi ru
li Naxk'am chaq Xjalajik Xtiqwal li Ch´och´ ut li Xk’osb’al Risinkil Xtiqwal li K’uulanb’il tiq.
CHI YEHE´Q RESIL UT CHI UXQ
PÈREZ MOLINA
Sobebnes Garcia
aj jolominel sutam ut´ k´a´ reeru re li sutam
Lic Gustavo Aldo Martinez Luna
xbéenil aj tz´iib´re li aawab´ejilal re li tenamital