SUMK’UUB’ RE ESTOCOLMO KAWIL K’A’AQ RE RU NAJOT’OK COP PARTE I. Chi ru li chihab’ 2001 aran Estocolmo, Suecia kik’ulub’aman li sumk’uub’ re Estocolmo xk’ab’a’, chi rix li kawil k’a’aq re ru najot’ok, re naq kolb’ilaq rix li xkawil li poyanam ut li xsutam chi ruheb’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok. Li Sumk’uub’ re Estocolmo ha’an jun ch’uut chi chaq’rab’ cho’q re naq taa’oksimanq ut taab’eeresimanq chi ch’olch’o re ru li k’a’aq re ru jwal xiwxiw li najot’ok xyu’am li poyanam ut li sutam. Jwal xikenaq sumk’uub’ xb’een a’in; ch’olob’anb’il li ut chi sa’ tenamit yookeb’ ke’xk’ulub’an re na tjeb’q xk’ulub’ankil li xb’aanunkil li malaq tisimanq chi junajwa li k’a’aaq re ru xiwxiw, ut kixk’ulub’an li Guatemala chi ru li hab’ 2008. Eb’ li Contamintantes organicos persistentes cop: Li kawil k’a’aq re ru najot’ok ha’an k’ila paayil k’a’aq re ru naxk’uub’ rib’ chi rib’il rib’ ab’an naxjot’ li xkawilal li xsutam li ruchich’och’; chalen anaqwan li awa’b’ej kixjultika jun xka’k’aal chi kawil k’a’aq re ru najot’ok COP. Li xchankilal re ru: Li xchankilaleb’ re ru li kawil k’a’aq re ru najot’ok, ha’aneb’ a’in: 1 Nake’b’ayk chi wank sa’ li sutam: Sa’ li chihab’ 40 ke’xtikib’ roksinkil a kawil k’a’aq re ru najot’ok, jwal kaw rib’ naq k’ub’k’u, moko na-oso’ ta sa’ li sutam, k’iila chihab’. A k’iila kawil k’a’aq re ru ha’an kawkaw rib’ xb’aan naq wan xkok’ k’aj cloro chi sa’ cha’yal. Li bioacumulacion malaj xtuub’ankil rib’: Li k’a’aq re ru najot’ok li napajnak sa’ li sutam toj sa’ tib’elej natub’la, jok’ehal wan xyu’am sa’ ruchich’och’. Li xtuub’ankil nawan naq natzekeman li k’a’aq re ru, jwal xikenaq xb’een naq naxpuktasi rib’ sa’ li tib’elej, jwal xikenaq wi’ chik chi ru li wan sa’ li sutam, jo’kan naq sa’ xtib’el li poyanam aran natub’la chi junil li k’awil k’a’aq re ru najot’ok lix yu’am. Arin Watemaal, li ingeniera Marit de Campos ut Jacobo Finkelman, sa’ 1982 ke’xtz’il sa’ li OCAM 44 kok’ tib’elej ak kamenaq reheb’ kok’ al toje’nake’ yo’laaq, tib’elej re nimqi poyanam, nake’ta’liman sa’ xxe’el li tenamit, kita’liman chi tuub’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok sa’ xtib’eleb’, oxlaju sut wi’ chik xikenaq xb’een chi ru li jo’k’ehal naru nawan sa’ li tib’elej sa’ chiru ruchich’och’ ra naxb’anu, naqak’e reetal naq li xb’anol li pim malaq li awinj nanume’ sa’ xk’ub’l sa’ li ixq ut aran naxjot’ li xk’uula’al li nayo’la maji’ chankeb’ li na’b’ej yuwa’b’ej. Jwal ra xmay: Eb’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok li nake’taliman sa’ li qasutam naxjot’ nake’jot’e’ li li ixq xkawilal li li wankeb’ qateepal, se’ yu’am, jwal jo’ tz’aqal we’ naq 2 nake’jot’e’ li qi li qamam; ak nata´liman sa’ tib’eleb’ chi mitz’il kawil k’a’aq re ru najot’ok. Nake’taliman chi najt chi nach’: Naru nake’iiqaak chaq xb’aan li ha’ li xketomq li ruchich’och’ ha’ yaal li b’ar re li ke’ta’liman chaq wi’, jo’ ka’in nakexjot’ xkawilal li poyanam. Li COP Nake’xjunaji rib’: Li plaguicidas COP wankeb’ plaguicidas clorados, t’oq ru, wan re li nimqi k’anjelob’aal chi ha’ chi kama’ li PCBs, hexaclorobenceno ut eb’ li dioxinas ut li furanos. Eb’ li plaguicidas COP: Eb’ a’in naoksiman cho’q xb’anoleb’ jo’kan aj wi’ li xb’anol li li ch’en li kok’ xul awinq, ut raxkehob’ ilb’il xb’aan li salud pública, xiikil ut naq ke’roksi a b’an a’in xkomoneb’ li organoclorados. qilaqeb’ naqwan aane’b’ aa’in:: Aldrin Lindano Dieldrin Pentaclorobenceno Endrin Toxafeno Clordano Alfa Hexaclorociclohexano DDT, CLOR DE CONA Beta Hexaclociclohexano Hexaclorobenceno ut Mirex Heptacloro Chi junil a’in jultikanb’il saa’ li sumk’uub’ re Estocolmo. 3 Eb’ li bifelinos policrorados: Eb’ li Bifelinos policlorados malaj PCBs keyiib’aman cho’q rolb’il li nimqi ch’iich transformadores, eb’ reguladores, ch’iich’ nake’k’anjelak sa’ ha’, nak’anjelak cho’ xchupb’al li xaml, li xha’ob’resinkil li b’on, ut naab’al chik xkomon, naab’aleb’ re ha’in ke’oksiman raj xjuneseb’ ab’an eb’ laj k’ayinel, wan nahoye’ wan nak’anjelaman, chi jo’ka’in yal cha’q re ru na’osiman natz’ajniman, najot’man li sutam malaq najot’man li ch’och’ ut jot’man li ha’. Eb’ li Dioxinas ut li furanos: Eb’ a’in maawa’ ta yiib’anb’ileb’, yal nake’ta’liman malaq nake’siya chaq sa’ li xaml naq mawa’ xtiqwal ru, mare 650 grados centígrados xmetz’ew, qayehaq sa’ li xxamlel xk’atb’al li mul, sa’ li k’atok k’aleem malaq k’a’aq re ru li nak’atman xb’aaneb’ li nimqi fábrica malaq eb’ li hospitales, malaq sa’ li k’atok ch’iich’, wan naq nab’aanuman chi jo’ we’ jwal naxjot’i li qasutam. Li naru naxk’ul li poyanam ut li qasutam: Naru nayo’la xk’anjel nimqi och’ol chi rix li poyanam, naxjot’i xxe’, ru’uj, naxpo’i li kawilal li qe qu ut xna’aj xk’ub’lal chaq li riyaj li winq, li ixq, li to yookeb’ chi yo’laak; jo’ka’an aj wi’, li xxulel ha’, tzuultaq’a, naxb’oni li ha’, li ch’och’ ut li iq’. Eb’ li COP nake’xtaw xna’aj sa’ li tib’elej xb’aan li k’a’aq re ru li nake’ta’liman sa’ li qasutam, wan naq sa’ li ha’ li tzakahemj, tib’, kar, leche; nanume’ sa’ li tib’elej nahilan aran, chi rix a’an nanum’e sa’ li kik’ilej. 4 Sa’ li 7 k’asal re li sumk’uub’ re Estocolmo naxjultika chi tiik naq eb’ li tenamit ke’k’ulub’an re li sumk’uub’, tento te’xk’uub’ jun li xk’anjeleb’ sa’ xb’een xteepal li tenamit re naq te’risi ka’a’q re ru najot’ok. Watemaal kixk’uub’ jun li xk’anjel chi rix li COP Arin naxaqab’ ut na uxmanq re naxjultika li sumk’uub’, ru chi ha’aneb’ a’in: 1. Xtijb’al, xjultikankil ut xtusb’al chi junil tenamit. 2. Risinkil li COP 3. Xxaqab’ankil li xchaq’rab’il, li xtusb’al ut li xtz’ilb’al re naq kolman li sutam. Li k’anjel tusb’il sa’ xk’ab’a’ xkolb’al li sutam chi ru li COP re naq tkolmanq li k’iila yu’am sa’ xb’een li ruchich’och’, nawb’il wi’ tjultikamanq chi ru li tenamit a ch’a’ajkilal a’in, eek’ chik wanqeb’, moko yal ta wanqeb’ chi jo’ maajo’ chi rix li COP, ink’a’ chik yal te’xkut, yal tz’eqoksa’ li sutam eb’ li kawil k’a’aq re ru najot’ok. 5 Según parte según video: EB’ LI contaminantes orgánicos persistentes: PARTE II. Guatemala kixk’ochob’ rib’ chi rix li Sunk’uub’ re Estocolmo sa’ li 29 de enero 2002 ut xxaqli li chaq’rab’ li k’uub’lechaq rab’ sa’ li 14 de noviembre 2007 ut li awa’b’ej re kixk’ulub’ chi junajwa sa’ li 22 re li po abril 2008 b’ar wi’ naxteneb’ sa’ xb’een li Ministerio ri Ambiente y Recursos Naturales re naq ha’an thultikanq ut sumwotzi li esil chi rix li risinkil, roksinkil, xaqab’anb’il sa’ li li kawil k’a’aq re ru najot’ok jo’ Acuerdo Gubernativo No. 284-2008 puktasinb’il sa’ li Diario de Centro América, sa’ 2 li po enero 2009. Fondo: Li jun ochochil b’arwi’ nake’ ril li li wakil k’aqreru na jot’ok re li Ministerio re Ambiente ut Recursos Naturales re li tenamit Watemaal, kixk’ulub’an xk’anjelankil ”junjunq xk’utb’al re li sunk’uub’re Estecolmo chirix kawil k’aqreru na jot’ok renaq ta uxmanq li k’anjel cholb’al k’anjel, ruk’in xtenq’ chi tuminal re li Fondo Global Financiero (GEF) ut li xtenq’ chi na’leb’ re li Organización re Naciones Unidades choqre xb’orik OUNUDI. Oob’ raqal naq k’uub’anb’il: 6 Xb’een raqal: Re naq t-uxmanq tb’aanumanq li naxye li sumk’uub’ re Estocolmo arin Guatemala kixk’uub’ jun ch’uut chi aj k’anjel chi rix sa’ li ochochil b’arwi’ nake’ ril li li wakil k’aqreru na jot’ok re li Ministerio re Ambiente ut Recursos Naturales kixaqab’aman li ch’uut re COP b’ar wi’ nake’tz’aqon 32 chi molam re li awa’b’ejilal. Xkab’ raqal: Arin kita’liman b’eleb’ chi k’anjel COPs re xtikib’ankil li k’anjel, chi rix a na’leb’ li yo chi jultikaman, kitawman jun li po’ol transformador chi seeb’ namoq b’ar wi’ wankeb’ eb’ laj k’anjel, jo’kan xxe’taw 14 toneladas re DDT xb’anol li pim ut xul, moko us ta xna’aj, ut naab’al chik li na’ajej kitawman sa’ li tz’ilok a’in. Sa’ k’anjel xch’olob’ankil a’in ut re xyeb’al toch’b’al li re li ch’oolej junjunq reeb’ li poyonam junjunq qasqitzin. Roxil raqal: Arin kitusmank ru chi us li na’leb’ chi rix li ch’a’ajkilal chi rix li COP ut aran ki-ilman naq wan li ch’a’ajkilal chi kutankil, jo’ we’ naq kixaqli li k’anjel aajel ru re xtusub’ankil chi ch’olch’o li tb’aanumanq li yeeb’il sa’ li PNI. Xka raqal: Arin kiru 17 chi hu k’uub’anb’il chi rix li risinkil li COP jultikanb’il xb’aan li sumk’uub’ re Estocolmo, re 7 xk’uulankil, xtz’ilb’al rix ut li xk’aak’alenkil naq na- oksiman. Watemaal toj maji’ wan ruk’in li xk’at’b’al li kawil k’a’aq re ru najot’ok, timitimil twanq re, jo’ka’an naq trisi chi jun waakaj li ch’a’ajkilal li nata’liman; li Guatemala kixk’uub’ xhuhil li k’anjel a’in ut aran natawman 325 chi kok’ k’anjel chi rix xjeb’b’al risinkil chi junaj wa li ch’a’ajkilal natawman; 15 chihab’ na-ajmanq re naq uxmanq li k’anjel a’in, xtikla chi ru li 2010 traqe’q saa’ oyb’eniman naq li tenamit b’ar wi’ wan li 2025; na- ch’a’ajkilal che’xjalaq ru li xb’aanuhomeb’ jo’ chanchan tyeeb’il saa’ xk’anjelankil li COP. Li PNI re li COP tb’aanumanq aj wi’ jun li mama’ k’anjel chi rix li xraab’al, ut xkolb’al resinkil li sutam, li xb’ihomal ru li tz’uultaq’a jo ajb’il chi ru li wakliik malaq usaak sa’ li qateepal, jo’kan aj wi’, na’ajman naq sa’ li PNI uxmanq xb’ak’inkil rib’ li k’iila molam li nake’ta’liman sa’ sutam li Watemaal sa’ xk’ab’a’ li xkolb’al li sahil wank. US TA XAQ NAQ MAAK’A’Q LI COP ARIN WATEMAAL. 8