Historia de Galicia: Gallaecia

1. Gallaecia
1. Introdución
Foron os callaici, unha das tribos do noroeste peninsular, os que deron
nome a Galiza, á que os romanos denominaron Gallaecia. A Gallaecia romana
compúñase dun amplo territorio, pero aquí ímonos centrar no triángulo interior
formado polas capitais dos tres conventus: Bracara Augusta, Asturica Augusta e
Lucus Augusti.
2. Os primeiros poboadores. A revolución neolítica
2.1.
Dificultades para o coñecemento dos primeiros poboadores
Os datos sobre os primeiros proveñen, fundamentalmente, de tres fontes
pouco precisas, amais do retraso cronolóxico da prehistoria galega respecto da
prehistoria xeral. Estas fontes son:
a) Vestixios antropolóxicos, moi escasos.
b) Restos arqueolóxicos, escasos tamén até o megalitismo.
c) Testemuños literarios imprecisos1.
Sobre estes datos construiría a historiografía do século XIX, na que
destaca Murguía, a tese do celtismo, hoxe discutida.
2.2.
Substratos raciais
Malia que os datos dos que se dispoñen son imprecisos, as pescudas
actuais sobre vestixios antropolóxicos e arqueolóxicos permítennos falar de varios
substratos raciais:
a) Cromañoide, que se cre que é o máis antigo (necrópole da Lanzada).
b) Mediterráneo, moreno e baixo, presente desde o Neolítico e moi frecuente en
Galiza (eterno campesiño neolítico).
c) Nórdico ou alpino, chegado no Bronce final.
d) Máis tarde chegarían os celtas, os romanos e os xermánicos, compoñendo así
a etnia galega.
2.3.
Paleolítico (26.000/34.000 a.C. – 8.000 a.C.)
A diferenza entre as datacións froito do carbono 14 e a análise das pezas
atopadas nos xacementos fan difícil datar a antigüidade do home en Galiza. Aínda
así, podemos falar da existencia de tres períodos fundamentais na prehistoria:
Paleolítico, Mesolítico e Neolítico.
No Paleolítico galego destacan:

Os vestixios líticos.

A concentración da poboación na costa e no sur.

Asentamentos pouco estábeis, ao contrario ca na zona Cántabra.
Ademais, cómpre falar de dous subperíodos:
a) Paleolítico inferior: do que destacan os xacementos de Camposancos
(desembocadura do Miño), Gándaras e Budiño. Neles atopamos:

Vivendas ao aire libre.

Obradoiros para a fabricación de útiles líticos.
1
Neste senso, Rufo Festo Avieno, fala dos oestrymnios como primeiros poboadores de Galiza en Ora
maritima, que serian desprazados polos celtas na Época do Bronce final.
Historia de Galiza
1
2006/2007
USC
1. Gallaecia


Un desaxuste cronolóxico entre as datacións do método
radiocarbónico e as técnicas coas que se fabricas os útiles, máis
primitivas do que correspondería nesa época, debido a:
 Que a cronoloxía debe ser retrasada.
 Os materiais e o conservadorismo da culturas paleolíticas
atlánticas.
A poboación sería nómade e dedicaríase á caza.
b) Paleolítico superior e Epipaleolítico: época difusa que se estende até o 8.000
a.C. na que destacan o clima frío e húmido, sendo especialmente importantes
os xacementos de Muras e Vilalba, que nos achegan información coma a
seguinte:

O uso do sílex e a existencia dunha capacidade técnica superior.

Restos de ocre que nos poden levar a pensar na existencia de pintura
mural ou corporal.

Economía baseada na caza e sociedade nómade.
2.4.
Mesolítico
Supón un tránsito cara o Neolítico no que a caza perde forza na costa,
fronte ao marisqueo.
2.5.
Neolítico
A revolución neolítica supón o tránsito dunha economía depredativa e
recolectora a unha produtora. En Galiza:
a) Adoita identificarse co megalitismo, porque non aparece unha agricultura
estábel nin se dá o sedentarismo até entón.
b) J.M. Vázquez Varela apunta, pola súa banda, á posibilidade dunha
agricultura neolítica anterior ao megalitismo baseándose en datos
climáticos.
2.5.1.
a)
O megalitismo (terceiro milenio a.C. – cuarto milenio a.C./ 3.000 a.C. – 1.700
a.C.)
Monumentos
Atopamos monumentos de pedra de gran tamaño, case sempre
funerarios, que poden ser de diferentes tipos:
 Círculos líticos ou crómlechs.
 Menhires ou pedras fitas.
 Sepulcros, os máis abondosos, denominados antas, mámoas, modias... Neles o
enxoval funerario é pobre, en parte polas espoliacións sufridas, e amosan o
profundo culto aos mortos e a crenza nunha vida alén da morte. Os sepulcros
están formados por un túmulo2 e un dolmen e podemos distinguir dous
períodos:

Primeira fase na que se constrúen sepulcros pequenos.

Fase final na que os sepulcros están máis desenvolvidos e son xa
rectangulares.
2
Capa de terra e pedras que semellan un pequeno outeiriño, dentro do cal se atopa o sepulcro. A idea
de illamento do sepulcro é unha constante no megalitismo.
Historia de Galiza
2
2006/2007
USC
1. Gallaecia
Forman parte dun fenómeno cultural moi amplo, con especial
importancia no occidente europeo. O megalitismo galego toma como referencia o
portugués.
b) Características sociais deducidas dos monumentos megalíticos



2.5.2.
O grande número de mámoas atópanse moi espalladas no territorio galego,
malia haber algunhas a modo de necrópole, o que amosa a dispersión da
poboación.
Ademais reflicten a existencia dunha economía de base agrícola (arcaica),
pastoril e gandeira. Unha economía que non produce excedentes económicos.
A sociedade é relativamente igualitaria, case sen conflitos bélicos, distribuída
en pequenas unidades de poboación e cunhas fortes crenzas relixiosas en
relación á morte e á fecundidade.
Do megalitismo á cultura castrexa
A finais do terceiro milenio comeza a decaer o megalitismo e vai
chegando, do sur do Douro, a metalurxia, o que supón:
a) A aparición de intercambios comerciais.
b) Unha sociedade máis xerarquizada.
c) Un mellor dominio do medio por parte do home.
A introdución da metalurxia asóciase á cultura do vaso campaniforme (2.100 – 1.800
a.C.)
Desde 1.900 – 1.800 a.C. até o século IV desenvólvese a cultura
castrexa, é dicir, durante a Idade do Bronce e o Imperio Romano. A Idade do
Bronce en Galiza baséase fundamentalmente no ferro e desenvólvese en tres etapas:
a) Bronce inicial ou protoatlántico (até o 1.500 a.C.): uso do cobre e
importancia da cultura campaniforme.
b) Bronce medio (1.500 – 1.100 a.C.): desenvolvemento tecnolóxico, uso do
estaño, riqueza artística3.
c) Bronce final ou atlántico: metalurxia ternaria (cobre, estaño e chumbo).
A riqueza mineral de Galiza, sobre todo no que se refire ao estaño, fixo
que o desenvolvemento da metalurxia fose moi importante, fito ao que se refiren as
fonte literarias clásicas.
A sociedade da Idade do Bronce é xa moi diferente da megalítica:
 A economía baséase en:

Agricultura cerealista.

Gando domesticado.

Relacións comerciais coa Bretaña, Inglaterra, o sur de Portugal e o
Mediterráneo.
 A sociedade está xa máis xerarquizada:

Existe unha elite militar e comerciante que controla a metalurxia, o
que se reflicte en enterramentos individuais e o uso de xoias.

Segue a existir unha poboación rural herdeira da megalítica, dispersa
e dependente da agricultura e a gandería.
3
Neste senso atópase o tesouro de Caldas de Reis en 1940, 50 kg de ouro macizo.
3
Historia de Galiza
2006/2007
USC
1. Gallaecia
A decadencia da metalurxia do bronce e a chegada de pobos
centroeuropeos, que dominan a técnica do ferro, darán lugar á cultura castrexa.
Neste momento, a medio camiño entre a Idade do Bronce e a cultura castrexa, aparece
a arte rupestre, fortemente relacionada co comercio do metal, entre a que destacan
os petróglifos:
 Representan
motivos zoomorfos, antropomorfos, xeométricos ou
idoloformes.
 A súa distribución xeográfica é concentrada, pois atopámolos nas rías de
Pontevedra e Vigo, no val do Lérez (Campolameiro) e preto do nacemento
do Ulla (monte Farelo).
3. O mundo castrexo (século IV a.C. – século IV d.C./ 600 a.C. – 476 a.C)
Un dos historiadores máis sinalados no estudo deste período é LÓPEZ
CUEVILLAS, quen fala de civilización céltica. Actualmente téndese a minimizar a
importancia dos celtas neste período, que para MURGUÍA eran o seu compoñente
esencial, e defínese coma o momento no que se produce a sedentarización definitiva
da poboación.
O máis característico desta cultura é o asentamento de poboación
denominado castro. Cómpre sinalar que, malia estenderse a cultura castrexa até a fin
do Imperio Romano, é a etapa comprendida entre finais do Bronce e a chegada dos
romanos a máis puramente castrexa.
As fontes que nos achegan datos sobre a cultura castrexa son:
a) Arqueolóxicas.
b) Epigráficas e artísticas (cerámica e ourivería).
c) Fontes literarias clásicas que achegan datos xenéricos:

Avieno, quen di que os saefes (serpes) celtas desprazan aos
oestrymnia.



Strabón.
Plinio.
Mela.
aluden aos celtici como
ocupantes do Noroeste.
Isto dá lugar un dos grandes problemas da historiografía galega: a
cuestión de se a poboación dos asentamentos castrexos era ou non celta, o problema
do celtismo:

A tese do celtismo era coherente na obra de MURGUÍA (Historia de Galicia),
quen fundamentaba a nación galega na raza celta. O celtismo constituía para
románticos coma Murguía ou Pondal o mito fundacional da nacionalidade.

Na actualidade non se sostén a tese, mesmo chega a negarse totalmente pola
grande escaseza de vestixios arqueolóxicos, só se pode sustentar en aspectos
relixiosos e lingüísticos.
Así, na actualidade considérase que a poboación dos castros era froito de
diferentes achegas raciais, entre elas a celta. Os celtas chegarían a comezos do
último milenio a.C., pero segundo J. De Hoz non eran numerosos, polo que se
adaptarían á sociedade indíxena.
Unha grande achega dos pobos centroeuropeos foi a técnica do ferro, até
entón descoñecida.
4
Historia de Galiza
2006/2007
USC
1. Gallaecia
3.1.
Os castros
a) Localización no espazo e no tempo
Os castros son unha asentamentos humanos e formas arquitectónicas
localizadas no noroeste peninsular na Idade de Ferro.
b) Características arquitectónicas
Segundo a descrición de LÓPEZ CUEVILLAS un castro caracterízase
por:



Recintos fortificados de forma oval ou circular
Están rodeados por un ou varios muros concéntricos con cadanseu foxo.
Sitúanse, xeralmente, no cume de outeiros ou montañas, polo que teñen un
carácter defensivo.
Do resultado das escavacións dedúcese que os castros son o primeiro tipo
de arquitectura estábel e, ademais, poden ter dúas finalidades:

Estaren construídos para ser habitados, apreciándose unha rudimentaria
urbanización4. Podemos distinguir dúas etapas:

Prerromana: as vivendas son circulares ou ovais e, nun primeiro
momento, son construídas con materiais perecedoiros, despois con
pedra.

Romanos: as vivendas son de planta rectangular.

Ser refuxios de guerra, moitos mesmo puideron ser construídos durante a
invasión romana.
c) Número de castros
O número de castros descoñécese, hai diferentes teses:
a) BARROS SILVELO: 1.300.
b) LÓPEZ CUEVILLAS: 5.000.
c) ALBER BOUHIER: 2.000 – 2500.
d) Correspondencia con outros períodos históricos
A distribución dos castros no territorio galego, abundantes no centro
(Ulloa, Deza, Tabeirós...) e raros no sueste e nas montañas do norte, correspóndese
cos lugares con grande número de monumentos megalíticos, pero tamén con
asentamentos posteriores (igrexas, parroquias). Están moi espallados e sempre son
individuais, de aí unha forte humanización da paisaxe.
e) Economía
A economía dos castros foi descrita por autores clásicos coma
STRABÓN (Xeografía da Iberia), pero os restos arqueolóxicos e paleontolóxicos
achégannos máis datos. Así sabemos da súa economía que se baseaba en:

Agricultura: baseada nos cereais (trigo e millo miúdo) e legumes (fabas,
chícharos) para a que dispuñan de importantes instrumentos coma fouces,
muíños de man...

Gandería: domesticado (vacas, porcos, cabras, ovellas) ou salvaxe (porco
bravo, cervo).

Marisqueo: ostras, ameixas, percebes...

Pesca: nas zonas próximas á costa.
4
Podían mesmo ter servizos colectivos e estar formados por barrios, como é o caso do castro de Santa
Tegra.
Historia de Galiza
5
2006/2007
USC
1. Gallaecia


3.2.
Explotación dos recursos mineiros: seguindo a tradición da Idade do Bronce
explotaron o estaño, ferro, ouro (brazaletes, torques) ou chumbo e
desenvolveron técnicas loadas polos romanos.
Intercambios comerciais: tanto internos coma externos (cara o sur da
Península). Non se ten constancia do uso de moeda, aínda que Strabón o suxire.
Sociedade
A estrutura social castrexa está mellor descrita nas fontes clásicas, coma
Strabón, aínda que actualmente son moi criticadas, preferíndose as fontes
arqueolóxicas, sobre todo epigráficas. Hai diferentes interpretacións sobre a
estrutura social:
a) Autores coma C. García Martínez, Caro Baroja ou Bermejo Barrera
apuntan a que á importancia dos lazos do sangue, non dunha estrutura política
semellante a do estado. Isto, gens ou gentilitas, sería un modelo de influencia
celta.
b) Outros autores coma X. Pereira Menaut afirma que a gens dáse en Hispania,
agás na Gallaecia, do que se deduce que a estrutura social de Gallaecia é
singular.
De xeito máis concreto habería deferentes unidades sociais, de menor a
maior rango:
a) A familia.
b) Unha unidade intermedia sobre a que hai dúas teorías:

Centurias: organizacións supra-familiares de carácter político e
militar.

Castella: comunidades integradas nos populi, pero con certa
autonomía.
c) O populus ou civitas, habería diferentes populi ou tribos (callaeci, nerios,
caporos...)
A sociedade castrexa era unha sociedade belicosa, xerarquizada, cunha
minoría dirixente probabelmente de orixe céltica e unha profunda relixiosidade:

Existen diferentes deuses, cerca dun cento:

Deuses maiores (o das montañas) e menores (animais,
encrucilladas...)

Moitos deles contaminados pola tradición romana nas fontes
clásicas.

Non existen nin templos nin sacerdotes (druídas).

Realízanse sacrificios animais e humanos.
4. Romanización: de Callaeci a Gallaecia. Sociedade, cultura e
economía
4.1.
Trazos xerais
A romanización de Gallaecia foi serodia e nunca completa, pois non foi
tanto unha imposición da cultura romana, senón que confluíron a cultura autóctona
e a de Roma. Roma historizou a cultura castrexa e fixo que producisen cambios
determinantes para Galiza:
a) A adopción do nome Gallaecia, que designa un territorio co rango de
provincia administrativa.
6
Historia de Galiza
2006/2007
USC
1. Gallaecia
b) Mudanza das bases económicas: estabilízase a agricultura e explótase a
riqueza mineira (obxectivo dos romanos).
c) Imponse o latín como lingua universal.
d) Chegan novas formas relixiosas que serán a canle para a chegada do
Cristianismo.
4.2.
Expedicións e guerras
Durante a conquista prodúcense diferentes guerras que se dividen en
dúas fases:
a) Fase lusitana: prodúcense expedicións, episodios de castigo, pillaxe e
conflito. Desenvólvense as seguintes campañas militares co obxectivo de
facérense coas riquezas minerais:

Décimo Xuño Bruto cruza o Limia (río do esquecemento) no 137
a.C. e chega até o Miño. Trátase dunha incursión de castigo.

Craso dirixe unha expedición no 96 – 94 a.C.

Perpenna desenvolve unha campaña no 74 a.C.

Xulio César desenvolve nos anos 61 – 60 a.C. a expedición máis
importante por vía marítima.
b) Fase astur-cántabra: o mesmo Augusto dirixe unha importante expedición
militar que dá lugar ás guerras cántabras (29 – 19 a.C.) que fan supoñer que
a resistencia castrexa foi forte, malia que o episodio do Medulio non sexa
cotexábel. Trala fin das guerras cántabras comeza a pax augusta ou pax
romana.
4.3.
Organización do territorio
4.3.1.
Organización administrativa
O territorio de Gallaecia é sometido a unha vixilancia especial nos
primeiros tempos pola súa inestabilidade. Como froito da conquista créanse tres
cidades cos seus respectivos conventos: Bracara Augusta (Braga), Asturica Augusta
(Astorga) e Lucus Augusti (Lugo); núcleos urbanos que influirían na historia
posterior de Galiza. Os conventos reunían as funcións:

Administrativa, de xeito que nelas se atopaban os exactores e outros
funcionarios.

Relixiosa, de culto ao emperador.

Xurídica, a un nivel inferior á provincia.
Os conventos tiñan un carácter civil, fronte aos distritos, de carácter
militar.
Por outra banda, a integración administrativa da Gallaecia no Imperio
dáse durante o reino dos Flavios, cando:

se configuran os conventos,

se instala un campamento militar nos límites de Asturica Augusta,

se estabiliza a estrutura administrativa, especialmente en Asturica Augusta.
4.3.2.
Rede de comunicacións
Enlazaban as tres cidades e foron descritas a principios do século III no
Itinerario de Antonino:
a) Vía XVII: de Braga a Astorga pasando por Chaves.
b) Vía XVIII ou nova: de Braga a Astorga pasando pola actual provincia de
Ourense. Conta con numerosos miliarios e mansións.
7
Historia de Galiza
2006/2007
USC
1. Gallaecia
c) Vía XIX: de Braga a Lugo pasando por Caldas (Aquis Celenis) e Iria Flavia,
despois ía ata Astorga polo Bierzo.
d) Vía XX: Braga – Lugo – Astorga pola costa.
Existían vías secundarias e as mansións existentes ao carón das calzadas adoitaban
estar en zonas de augas termais.
4.3.3.
Transformacións na agricultura e explotación dos recursos mineiros
A romanización supuxo a transformación do hábitat agrario e a
explotación sistemática da riqueza mineira. En relación ao primeiro prodúcese o
seguinte fenómeno:
a) Un abandono progresivo dos castros a partir do primeiro século, aínda que
máis adiante se volverían repoboar e mesmo hai castros que poderían ser
posteriores á romanización.
b) A aparición das villae, explotacións agrícolas estábeis dirixidas por un
grande propietario que dispuña de instrumentos e man de obra. As villae
suman un número importante a partir do século III, pois a súa aparición é
tardía.
A explotación dos recursos minerais foi moi importante durante todo o
tempo que os romanos permaneceron na Gallaecia. Usábanse os seguintes métodos,
segundo conta PLINIO na súa Historia naturalis:
a) Extracción do leito dos ríos, para o que se chega a desviar os cursos, como
acontece co Sil en Montefurado.
b) Escavación a ceo aberto (no Courel).
c) Ruina montium, practicado nas Médulas e consistente no derrubamento de
montañas.
Pola proximidade xeográfica dos centros de extracción, non é de estrañar o forte
peso administrativo de Asturica Augusta. Ademais, esta intensa actividade mineira
favorece os intercambios comerciais e o desenvolvemento da zona, sendo esta a orde
descendente a nivel de desenvolvemento dos conventos: Bracara Augusta, Asturica
Augusta e Lucus Augusti.
Sen dúbida o trazo característico da romanización da Gallaecia é a
converxencia entre o autóctono e o romano, en tódolos aspectos:

Conservación da onomástica autóctona.

Conservación das organizacións sociais intermedias (centurias).

Converxencia entre os cultos autóctonos (Bandua, Nabia aparecen en moitas
epigrafías) e os romanos.

A lingua latina serve para historizar a cultura e os valores castrexos.

As manifestacións artísticas combinan o autóctono co romano, destacando da
arte romana:

A arquitectura (muralla de Lugo, Torre de Hércules...)

Obras pictóricas coma os mosaicos.
É un centro importante para a Gallaecia a urbe de Lucus Augusti, un
núcleo importante de romanización.
8
Historia de Galiza
2006/2007
USC