Galicia en el Antiguo Régimen

5. A Galiza do Antigo Réxime
1. Introdución
Malia considerarse que o Antigo Réxime en Galiza comprende dese as
reformas dos Reis Católicos até a chegada do Estado Liberal no século XIX, os
límites desta etapa non se poden establecer de xeito claro. Aínda así, é unha etapa na
que Galiza sofre importantes cambios en tódolos eidos, como imos ver deseguido.
2. Sociedade
2.1. Unha poboación en expansión
O crecemento que se produce nos séculos XVI, XVII e XVIII resúmese
do seguinte xeito:
a) No século XVI hai un crecemento que supón que de 300.000 habitantes pase a
haber 630.000.
b) De fins do XVI a mediados do XVII hai un período de crise.
c) De mediados do XVII a mediados do XVIII prodúcese o crecemento máis
espectacular, que supón que Galiza teña 1.300.000 habitantes.
A distribución espacial da poboación non era tan desigual coma na
actualidade:
a) Costa vs. interior: desde finais do século XVI xa se albiscaba a tendencia a
unha maior poboación na costa, feito que se acentúa a mediados do XVIII.
b) Rural vs. urbano: este crecemento demográfico é fundamentalmente rural
(agricultura, industria rural), malia existir núcleos urbanos importantes coma
Pontevedra no século XVI, ou Ferrol, A Coruña e Santiago no XVIII.
Prodúcese, con estes cambios, o paso do ciclo demográfico antigo ao
ciclo demográfico moderno:
a) Ciclo demográfico antigo: caracterizado pola alta natalidade e a alta
mortalidade. Este comportamento demográfico desaparece en Galiza a
mediados do século XVII.
b) Ciclo demográfico moderno: caracterizado pola baixa natalidade e a baixa
mortalidade (matrimonio serodio, alta taxa de solteiría, fecundidade débil,
morte benigna). Dáse en Galiza desde mediados do século XVII e supón que
o matrimonio se converta en mecanismo regulador da demografía. Ademais,
produce uns excedentes demográficos que provocarán correntes migratorias.
As correntes migratorias, producidas polo desequilibrio entre os recursos
e a poboación, terán diferentes destinos e orixes:
a) Destinos:

As Indias, Portugal (O Porto e Lisboa) e Madrid, destinos dunhas
350.000 persoas até a segunda metade do século XVIII.

Castela e Andalucía: destinos temporais dunhas 40.000 persoas.
b) Orixes:

No litoral, a alta taxa de solteiría feminina, fai supor unha importante
emigración masculina permanente ou definitiva.

No interior, a igualdade entre as taxas de solteiría feminina e masculina,
fai supor unha emigración temporal.
1
Historia de Galiza
2006/2007
USC
5. A Galiza do Antigo Réxime
2.2. Os conflitos sociais






Nesta época prodúcense conflitos sociais de moitos tipos:
Contra as levas militares.
Contra os tributos do rei.
Motíns contra os que teñen a riqueza por causa da fame.
Contra a industrializacións (Sargadelos).
Revoltas mariñeiras contra os cataláns.
Motíns de traballadores do arsenal ferrolán.
Pero, sen dúbidas, os conflitos máis importantes son os derivados do
dominio da terra, que poden ser de dous tipos:
a) Entre eclesiásticos e fidalgos: as terras da Igrexa estaban cedidas aos
fidalgos mediante contratos forais e estes, á súa vez, cedíanllas aos
campesiños do mesmo xeito. No século XVIII a Igrexa quixo dispoñer das
terras para cedérllelas a quen quixese, pero a oposición dos fidalgos fixo que
isto non fose posíbel grazas á Provisión de 1763, que impedía que fosen
adiante as demandas de despoxo chegadas á Audiencia.
b) De campesiños contra os señores: durante toda a Idade Moderna os
campesiños quixeron librarse dos señores da terra, o que trouxo consigo
numerosos conflitos. Con todo, non sería até comezos do século XIX cando
conseguirían ser propietarios.
3. Economía
3.1. Millo e pataca
A agricultura evoluciona nesta etapa coa ampliación do espazo
cultivado, a intensificación da produción e a incorporación de novos cultivos.
Aséntase a aldea, herdeira das villae, e aínda se conservan os foros.
A evolución da agricultura, ao igual cá da poboación, non é uniforme:
a) No século XVI é menos dinámica.
b) Nos séculos XVII e XVIII evoluciona moito máis, especialmente coa
chegada do millo ( xeneralízase a partir de 1630 – 1640).
O millo é un cereal americano que se introduce moi rapidamente1 en
Galiza, aínda que con diferenzas:
a) No litoral: introdúcese moi rapidamente, de xeito que en pouco tempo se
volve un terzo da produción de cereais. Vaise introducindo no interior ao
longo dos vales fluviais.
b) No interior lugués e ourensán: non se asenta tan axiña.
O millo dá lugar á diferenciación entre dous modelos de aproveitamento
agrario:
a) Intensivo: máis produtivo, na costa.
b) Extensivo: menos produtivo, no interior.
As principais vantaxes da introdución deste novo cultivo son:
a) Rendementos altos.
1
Tanto que lle quita o nome ao antigo millo, así o millo americano será millo ou millo gordo e o
autóctono millo miúdo. Nos lugares onde o millo miúdo se denominaba paínzo o millo americano
recibirá o nome de maínzo.
Historia de Galiza
2
2006/2007
USC
5. A Galiza do Antigo Réxime
b) Ciclo vexetativo menor (primavera – outono).
c) Fariña doada de usar para facer pan (pan de broa).
Malia todo, non supón un cambio nas técnicas agrícolas nin nas relacións
sociais.
A pataca é o outro novo cultivo que chega a Galiza, mais serodiamente,
e como complemento do millo:
a) Coñécese desde o século XVI, pero non se xeneraliza até o XVIII e
afianzarase no XIX.
b) Esténdese polo interior, onde o millo non se xeneraliza, e produce unha certa
intensificación da produción nestas zonas.
Esta produción agrícola era responsabilidade de pequenas explotacións
dedicadas ao policultivo e nas que a complementariedade entre agricultura e
gandería era manifesta. Ademais, os campesiños non eran propietarios da terra
senón que a traballaban grazas a formas de cesión coma o foro, sistema que:
a) Dáballes aos campesiños certa liberdade.
b) Garantía os ingresos, a través de rendas, dos propietarios.
c) Garantía a súa continuidade e estabilidade.
3.2. Protoindustria e comercio colonial
3.2.1.
O téxtil
O liño constitúe no século XVIII unha industria téxtil coñecida coma
industria rural doméstica. Podemos distinguir dúas etapas:
a) Até o último terzo do século XVIII: é unha produción de traballadores
independentes, rural, destinada a mercados exteriores. A comercialización
dependía dos maioristas dos puntos de destino ou do propio produtor.
b) No último terzo do século XVIII: liberalízase o mercado colonial, o que
permite a exportación, e impórtanse materias primas (liño) por mar (Riga –
Ribadeo), o que produce a chegada de comerciantes importadores coma o
rioxano Raimundo Ibáñez, futuro marqués de Sargadelos.




Todo isto non supón unha transición cara o capitalismo por:
As limitacións técnicas.
A escasa diversificación.
O conservadorismo dos comerciantes.
O contexto internacional (guerras napoleónicas, independencia das colonias).
Así, a modernización téxtil virá da man do algodón e o liño quedará
relegado ao autoconsumo.
3.2.2.
O sector pesqueiro
A chegada de cataláns á costa galega no 1750 adoitase asociar á aparición
dunha pesca capitalista. Entre os cambios máis importantes destacan:
a) Cambios nas artes de pesca (o certo polo arrastre).
b) Mellora das técnicas de salgadura.
c) Nova organización social: traballadores asalariados, factorías salgadeiras
para unha mellor conservación, mellor comercialización.
3
Historia de Galiza
2006/2007
USC
5. A Galiza do Antigo Réxime
Malia todo, isto non supón, como se adoita afirmar, a aparición dunha
pesca capitalista, por dúas razóns:
a) A pesca galega non estaba tan atrasada como describen os cataláns.
b) A difusión de prácticas capitalistas é escasa.
Así, non mudan as relacións sociais, só substitúen as clases
dominantes. De xeito que, de novo, as estruturas sociais bloquean este intento
industrializador.
3.2.3.
Sargadelos
A fábrica de Sargadelos, fundada por Raimundo Ibáñez, pasaría por
varias fases nos seus primeiros tempos:
a) En 1791 é fundada como ferrería.
b) En 1796 constrúese un forno alto que usaba materias primas tradicionais
(carbón vexetal, ferro).
c) En 1804 aparece a fábrica de louza e outra de tecidos que non terá éxito.
Pero esta industria non será ben acollida pola poboación da zona. Así, en
1798, cregos e fidalgos alentan aos campesiños para que destrúan a fábrica xa que
consumía moito carbón vexetal e non gustaban dos seus métodos de traballo. O
marqués de Sargadelos sería asasinado en 1809 en Ribadeo.
3.2.4.
Outras actividades
Outras actividades son as fábricas de sombreiros, coma a da Coruña
adquirida polo francés Barrié, as mantelarías de Sada, o intento de sacar adiante unha
fábrica de tecidos en Pontevedra de man dos ingleses Lees, os arsenais de Ferrol...
Todas elas de escaso éxito. Así, o comercio desta época resúmese en:
a) Comercio interior: feiras e mercados locais (viño, tecidos).
b) Comercio exterior: importación de liño, augardente, gran... e exportación
de tecidos.
Con todo, Galiza non consegue igualar a súa actividade comercial á
doutros pobos peninsulares.
3.3. A hexemonía dos rendistas: a fidalguía
A sociedade do Antigo Réxime dividíase entre privilexiados (nobreza
laica, eclesiástica e fidalguía) e non privilexiados (campesiños).
3.3.1.
Privilexiados
a) O clero: divídese en clero regular (vive en mosteiros e conventos e recibe as
rendas dos foros) e secular (recibe rendas dos décimos). Ademais hai
importantes diferenzas dentro do clero (crego rural vs. arcebispo).
b) A nobreza laica titulada: ten xurisdicións e coutos, amais de percibir rendas
agrarias.
c) A fidalguía: actúa de intermediaria entre a Igrexa e os campesiños, malia
algúns conflitos individuais coa Igrexa. Presente desde o século XVI,
afírmase o seu poder no XVII (recibía un terzo dos ingresos agrarios).
O destino dos ingresos que recibían os privilexiados era:
a) O clero investíao no consumo interno dos mosteiros e nas esmolas.
4
Historia de Galiza
2006/2007
USC
5. A Galiza do Antigo Réxime
b) Os fidalgos nos gastos dos pazos e na devolución á Igrexa da renda foral
(eran foristas intermediarios).
Ademais, ámbolos dous investían moito diñeiro en preitos mutuos ou cos
campesiños, polo que o diñeiro xerado polo campo non era investido para acadar
melloras na agricultura.
3.3.2.
Non privilexiados: os campesiños
Os campesiños son a base da sociedade do Antigo Réxime, tanto polo
seu número (80% da poboación) coma pola riqueza que xeran. Son, ademais, os
responsábeis da introdución dalgúns cambios na agricultura:
a) Novos cultivos.
b) Rotacións máis intensivas.
c) Feche de baldíos.
Con todo, entre os campesiños había importantes diferenzas sociais:
a) Os menos favorecidos son os que a duras penas teñen unha residencia estábel,
os bodegueiros ou caseteiros.
b) Os máis favorecidos reciben rendas que, moitas veces, superan ás dalgúns
fidalgos.
O crecemento demográfico que explicamos anteriormente está
fortemente vencellado á actividade deste grupo social, xa que canto máis se practicaba
a agricultura intensiva maior era o crecemento da poboación (isto acontece no
litoral.)
3.3.3.
Grupos sociais non vencellados directamente á terra
a) Mariñeiros: están agrupados en gremios e confrarías e, desde 1750,
dominados polos cataláns.
b) Artesáns urbanos: agrupados en gremios, son a base de cidades coma A
Coruña ou Compostela.
c) Comerciantes: aséntanse nos principais portos galegos (destaca o barrio da
Pescadería da Coruña) e viven unha etapa de esplendor no século XVI
(comercio con panos e viño, cambistas) á que lle seguirá a decadencia do
XVII. No século XVIII rexurdirá o esplendor anterior co comercio de
produtos téxtiles, sombreiros... e a importancia do comercio con América.
Son, porén, un grupo de comerciantes cunha capacidade de transformación
limitada que, en moitos casos, investirán na terra.
4. Cultura
4.1. A cultura do barroco
Os cambios que vive a sociedade galega tamén se reflicten no ámbito
artístico e cultural. Así, chega o movemento intelectual coñecido como Ilustración e a
Igrexa promove numerosas obras arquitectónicas e escultóricas que seguen o estilo
barroco. A Igrexa intenta difundir as ideas da Contrarreforma formando máis ao
clero, para afastalo da cultura popular, e loitando contra as supersticións, para o que
usa, entre outras cousas, esta arte barroca. Entre as obras do Barroco destacan:
a) Arquitectura: a fachada da Catedral de Compostela de Fernando de
Casas; a Torre do Reloxo da mesma catedral, de Domingo de Andrade; a
remodelación de mosteiros; a construción de conventos, coma o de Santa
5
Historia de Galiza
2006/2007
USC
5. A Galiza do Antigo Réxime
Clara en Compostela, de Simón Rodríguez; a construción de pazos coma o
de Oca; a remodelación doutras catedrais coma a de Ourense ou Lugo (capela
da Virxe dos Ollos Grandes).
b) Escultura: retablos con función didáctica; baldaquinos2, coma o da
Catedral compostelá.
4.2. As institucións educativas
As institucións educativas estaban dominadas pola Igrexa. Así, existían
os seminarios (relacionados coa vontade de reforma do clero) e as institucións
promovidas por diferentes ordes relixiosas, entre as que destacan as Xesuítas, un
paso intermedio entre as preceptorías ou cátedras (nas que se aprendía gramática e
latinidade) e a universidade. Destacan entre os colexios Xesuítas:
a) O Colexio de Monterrei, fundado en 1555 por Alonso de Azevedo, conde de
Monterrei. Tiña unha grande fama e nel aprendíase gramática, artes e teoloxía
moral.
b) O Colexio de Monforte, fundado en 1592 por Rodrigo de Castro, irmán do
conde de Lemos e Cardeal e Arcebispo de Sevilla. Permanece como colexio
de Humanidades trala expulsión dos Xesuítas.
A institución representativa do ensino superior en Galiza é a
Universidade de Santiago, denominada nos seus primeiros tempos Estudo Vello.
Pasa por varias fases:
a) No 1495 Lope Gómez de Marzoa funda a “Escola de Gramática”.
b) Os mecenados de Diego de Muros e Alonso de Fonseca permiten a súa
ampliación. Así, aparecen os colexios de Fonseca, San Xerome ou San
Clemente (neles residían os estudantes e dábanse clases.)
c) Logo aparecerían as facultades de Medicina e Leis.
d) No século XVIII levaríanse a cabo algunhas reformas, acolleríanse novos
saberes coma Matemáticas e Física e destacarían profesores coma Xosé
Rodríguez (investigación científica experimental). Ademais a Universidade
contaba xa cunha importante biblioteca.
4.3. A Ilustración
A Ilustración é unha corrente de pensamento que se estende pola
Europa do século XVIII. Ten como piar principal o uso da razón para solucionar
problemas tanto individuais coma colectivos.
En Galiza destacan institucións coma a Universidade, ou outras creadas
polos ilustrados como é o caso das Sociedades Económicas ou o Consulado. Entre os
persoeiros relevantes desta época cómpre nomear a aos padres Sarmiento, Feijoo e
Cornide Saavedra, ademais doutros coma Francisco de Castro ou Pedro A.
Sánchez. Persoeiros que buscan solución aos numerosos problemas da Galiza do
século XVIII, pero que se centra basicamente en tres:
a) A agricultura:

Organización da propiedade: para Sarmiento debían desaparecer
intermediarios coma a nobreza e a fidalguía e para Castro os
morgados eran unha traba para a mellora da sociedade.
2
Os baldaquinos están a medio camiño entre a arquitectura e a escultura.
6
Historia de Galiza
2006/2007
USC
5. A Galiza do Antigo Réxime
Cambios nos modos de cultivo: introducen coñecementos de
agronomía, promoven institucións coma a Academia de
Agricultura, buscan o perfeccionamento do instrumental, a rotación
dos cultivos, mellores adubos...
b) A diversificación da economía: como é o caso das industrias téxtil
(denuncian o atraso do liño), de coiros ou salgadeira. Fomentan a industria
popular e ven como negativos os adiantos dos fomentadores cataláns
(xávega). Denuncian tamén as deficiencias do comercio e das comunicacións
(Lucas Labrada, P. A. Sánchez). Persoeiros coma Raimundo Sánchez buscan
combinar as virtudes da sociedade tradicional coas innovacións.
c) A cultura galega: estudan a historia, a lingua e denuncian o desprezo que
sofre Galiza. Destacan neste eido Feijoo, Cornide ou Sarmiento,
especialmente este último, quen estuda a lingua galega, a historian natural, o
folclore, a poesía lírica medieval.

-
Con todo, carecían dunha ideoloxía política malia ser os precursores
do galeguismo. As posicións ideolóxicas entre os ilustrados era moi diferentes:
a) Sarmiento avoga por unha volta ao mundo feudal nos eidos social e político.
b) Cornide e Somoza de Monsoriu son máis reformistas.
c) Lucas Labrada e Marcelino Pereira achéganse ao liberalismo.
Entre as institucións fomentadas polos ilustrados en Galiza destacan:
a) Academia de Agricultura do Reino de Galiza (A Coruña,1765, promovida
por marqués de Piedrabuena e Cornide): investiga a decadencia da
agricultura, atribuída ás terras non cultivadas. Desaparecería en 1774.
b) Real Consulado Marítimo da Coruña (1785): tiña libre comercio con
América e numerosas competencias (solución de litixios, os portos galegos
estaban baixo a súa xurisdición). Del formaba parte Lucas Labrada
(Descrición económica del Reino de Galicia) e foi unha institución defensora
do liberalismo a comezos do XIX, opoñéndose ao absolutismo de Fernando
VII.
c) Sociedades Económicas de Amigos del País en:

Lugo (1785).

Compostela (1784): promovida por P. A. Sánchez e L. M. Pereira,
dedicouse a estudar como mellorar a industria do liño.
As reformas sociais promovidas polos ilustrados foron freadas polos
grupos rendistas.
7
Historia de Galiza
2006/2007
USC